Η γοητεία του φασισμού

Λένι Ρίφενσταλ: Λάτρης της ομορφιάς ή αποκρουστική προπαγανδίστρια; 

Στο πρώτο από τα δύο της δοκίμια για τη γοητεία του φασισμού η Σούζαν Σόνταγκ ασχολείται με τη Λένι Ρίφενσταλ, εμβληματική μορφή του γερμανικού κινηματογράφου της χιτλερικής περιόδου. Στο λεύκωμα της Ρίφενσταλ "Οι τελευταίοι των Νούμπα", που περιέχει πάνω από εκατό φωτογραφίες των θεόμορφων ιθαγενών της Νουβίας, υπάρχει μια ανυπόγραφη εισαγωγή που ταυτίζει τη σκηνοθέτιδα με

μυθική φιγούρα μιας προπολεμικής κινημοταγραφίστριας μισοξεχασμένης από ένα έθνος που επέλεξε να εξαλείψει από τη μνήμη του μια περίοδο της ιστορίας του. 

Πορφανώς το έθνος αυτό είναι η Γερμανία και η περίοδος της ιστορίας του είναι η περιόδος του ναζισμού. Η Σόνταγκ βρίσκει πως η εισαγωγή αποτελεί εξαιρετικό δείγμα προπαγανδιστικού λόγου και είναι ενδεικτική της παραπληροφόρησης που καλλιέργησε η Ρίφενσταλ γύρω από το όνομά της. Ο Jonas Mekas αναφέρει για την Ρίφενσταλ πως "αν είσαι ιδεαλιστής θα δεις ιδεαλισμό στις ταινίες της. Αν είσαι κλασικιστής θα δεις στις ταινίες της έναν ύμνο στον κλασικισμό. Κι αν είσαι ναζιστής θα δεις στις ταινίες της ναζισμό". Βέβαια, μια κινηματογραφίστρια-χαμαιλέων  στην εποχή της ναζιστικής Γερμανίας δεν μπορεί είναι και τόσο αθώα. Το απολιτικό δεν έχει σε κάθε εποχή το ίδιο νόημα και δεν υπάρχει αμφιβολία πως το μεγαλύτερο μέρος του έργου της αποτελούσε ναζιστική προπαγάνδα. 

Εξάλλου, είναι γνωστό πως η ίδια ήταν προσωπική φίλη του Χίτλερ, οι ταινίες της χρηματοδοτούνταν από τη ναζιστική κυβέρνηση και υπήρξε η μοναδική καλλιτέχνις που δεν λογοδοτούσε στο Υπουργείο του Γκαίμπλες. Τα περισσότερα από τα έργα της αναφέρονται στη δράση του  Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος και απεικονίζουν την ομορφιά της στρατιωτικής ζωής.
 

Σε συνέντευξή της στα Cahiers du Cinéma η Ρίφενσταλ ονομάζει τη δουλειά της  cinéma-verité και δηλώνει πως εκεί "δεν υπάρχει μεροληπτικό σχόλιο για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει σχολιασμός. Πρόκεται για αφήγηση -για σκέτη αφήγηση". Λες και δεν γνωρίζουμε τι σκοπούς μπορεί να υπηρετήσει μια αφήγηση. Οι ταινίες επικαίρων αποτελούν τρανό παράδειγμα.  

Η θεματολογία των ταινιών της είναι, άλλωστε, το πιο ισχυρό πειστήριο: Στο "Γαλάζιο φως" το βουνό γίνεται σύμβολο του υπέρτατα ωραίου και συνάμα επικίνδυνου, της μεγαλειώδους δύναμης που μπορεί να κατακτήσει ο άνθρωπος.

[...] η ορειβασία ήταν μια γλαφυρά οπτικοποιημένη μεταφορά της δίχως όρια επιδίωξης του μυστικού σκοπού, ωραίου και συνάμα τρομακτικού, ο οποίος έμελλε αργότερα να πάρει συγκεκριμένη μορφή στη λατρεία του Φύρερ. 

Στη "Συγκέντρωση στη Νυρεμβέργη" δοξολογείται το πρώτο Συνέδριο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος. Στον "Στρατό μας" υμνείται η στρατιωτική πειθαρχία. Στο "Ολύμπια" παρουσιάζονται οι Ολυμπιακοί αγώνες του 1936, ενώ η "Δύναμη της θέλησης" -την οποία ο Χίτλερ εξήρε ως μοναδική και ασύγκριτη εξύμνηση του κινήματός του- παρουσιάζει το Συνέδριο του Κόμματος το 1934.  

Ακόμη και η περίπτωση των Νούμπα υποτάσσεται σε όλους τους κανόνες και τα ιδεώδη του ναζισμού. Μπορεί να είναι μαύροι και όχι Άριοι, αλλά τα τέλεια σμιλεμένα και μυώδη κορμιά τους, όπως και το γεγονός ότι δεν έχουν καμία σχέση με τον πολιτισμό δεν είναι καθόλου τυχαία. 

Αυτό που διακρίνει τη φασιστική εκδοχή της παλιάς ιδέας του ευγενούς αγρίου είναι η περιφρόνηση για οτιδήποτε έχει σχέση με τον στοχασμό, την κριτική, τον πλουραλισμό. 

Με αφορμή όλα αυτά, η Σόνταγκ αναφέρεται γενικότερα στη φασιστική αισθητική και τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύτηκε τη σχέση κυριαρχίας-υποδούλωσης, την εγωμανία και τη δουλικότητα. 

Οι σχέσεις κυριαρχίας και υποδούλωσης παίρνουν τη μορφή μιας ορισμένης φαντασμαγορίας που χαρακτηρίζεται από τη μαζικοποίηση των ανθρώπινων ομάδων, τη μετατροπή των ανθρώπων σε πράγματα, την αναπαραγωγή ή ομοιοτυποποίηση των πραγμάτων και την ομαδοποίηση ανθρώπων  και πραγμάτων γύρω από μια πανίσχυρη υπνωτιστική ηγετική φιγούρα ή δύναμη. Η φασιστική δραματουργία επικεντρώνεται στις οργιαστικές συναλλαγές μεταξύ ισχυρών δυνάμεων και των ανδρεικέλων τους που ομοιόμορφα ντυμένα παρουσιάζονται κατά ολοένα ογκούμενα κύματα. Η χορογραφία εναλλάσσεται ανάμεσα σε μιαν ακατάπαυστη κίνηση και σε μία παγωμένη, στατική "ανδρική" στάση. Η φασιστική τέχνη εξυμνεί την υποταγή, εκθειάζει τη βλακεία, μυθοποιεί τον θάνατο. 

Στοιχεία όπως τα μεγαλειώδη άκαμπτα σχήματα, η τέχνη της γυμναστικής, η στρατιωτική ακρίβεια των κινήσεων σε κάθε χορογραφία μπορεί να συναντήσει κανείς και στην επίσημη τέχνη χωρών όπως η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα. Εκεί υπάρχει η επιδίωξη να ενισχυθεί μια ουτοπική ηθική, ενώ ο φασισμός επιδεικνύει μια ουτοπική αισθητική -αυτήν της σωματικής τελειότητας.

Η Σόνταγκ συνδέει ακόμη και τη βιομηχανία του "ανορθόδοξου σεξ" και του σκληρού πορνό με την αισθητική του φασισμού. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι ο Χίτλερ θεωρούσε την ηγεσία ως σεξουαλική κυριαρχία πάνω στις "θηλυκές μάζες", ως βιασμό. Ο σαδομαζοχισμός για παράδειγμα, μια ακραία έκφραση της σεξουαλικής εμπειρίας,  τα τελευταία χρόνια προσαρτήθηκε στη ναζιστική συμβολική. 

Ωστόσο, το σημαντικότερο για τη Σόνταγκ είναι να κατανοήσει ο σύγχρονος άνθρωπος πως εθνικοσοσιαλισμός δε σημαίνει μόνο κτηνωδία και τρόμο, αλλά και πολλά άλλα πράγματα, ενδεχομένως πιο δυσδιάκριτα και πολύ επικίνδυνα. 

Ο εθνικοσοσιαλισμός -και γενικότερα ο φασισμός- σημαίνει επίσης και ένα ιδεώδες ή μάλλον κάποια ιδεώδη που επιβιώνουν σήμερα κάτω από άλλες σημαίες: το ιδεώδες της ζωής και της τέχνης, η λατρεία της ομορφιάς, ο φετιχισμός του θάρρους, η διάλυση της αποξένωσης σε εκστατικά αισθήματα κοινότητας· η απόρριψη της διανόησης· η ανδροκρατική οικογένεια. 

***

Susan Sontag, Η γοητεία του φασισμού (μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος), Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 2010. 

  

Άουσβιτς - Μπίρκεναου

Το καλοκαίρι του 1941 -δεν μπορώ να θυμηθώ την ακριβή ημερομηνία- διατάχθηκα ξαφνικά να παρουσιασθώ στον αρχηγό των Ες-Ες στο Βερολίνο και μάλιστα να έρθω σε απευθείας επαφή με τον υπασπιστή του. Αντίθετα όμως με ό,τι συνηθιζόταν, εκείνος με είδε χωρίς τον υπασπιστή του και μου είπε: "Ο Φύρερ διέταξε την οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος κι εμείς, τα Ες-Ες, πρέπει να εκτελέσουμε τη διαταγή αυτή. Οι υπηρεσίες όμως που διαθέτουμε στην Ανατολή δεν είναι σε θέση να εκτελέσουν τέτοιας μεγάλης κλίμακας ενέργειες. Ως εκ τούτου όρισα γι' αυτό τον σκοπό το Άουσβιτς, αφενός λόγω της συγκοινωνιακής του θέσης, που εξυπηρετεί, και αφετέρου επειδή η περιοχή εκεί μπορεί να περιφραχθεί και να καμουφλαριστεί εύκολα. [...] Οι Εβραίοι είναι προαιώνιοι εχθροί του γερμανικού λαού και πρέπει να εξολοθρευτούν. Όλοι οι Εβραίοι που ανήκουν στις χώρες κατοχής μας πρέπει να εξοντωθούν τώρα, όσο διαρκεί ο πόλεμος. Αν δεν κατορθώσουμε τώρα να καταστρέψουμε τις βιολογικές ρίζες του ιουδαϊσμού, θα έρθει η στιγμή που οι Εβραίοι θα εξοντώσουν τον γερμανικό λαό..."

[Από το ημερολόγιο του Rudolf Hoss, διοικητή του στρατοπέδου του Άουσβιτς] 

Εγνατία οδός, εκτόπιση Εβραίων Θεσσαλονίκης

Δεν είναι λίγοι οι μαθητές που γνωρίζουν ελάχιστα πράγματα για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων και μέρες σαν τη σημερινή επιβάλλεται να αξιοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τα σχολεία. Εξάλλου, υπάρχουν εκατοντάδες βιβλία -λογοτεχνικά και μη- που αφορούν όσα συνέβησαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και ακόμη περισσότερες κινηματογραφικές ταινίες που παρουσιάζουν την εποχή και τα γεγονότα με διαφορετικούς τρόπους. Το υλικό είναι απύθμενο. 

Λένε πως μετά από μια επίσκεψη στο Άουσβιτς κανείς δεν επιστρέφει ίδιος...

Το στρατόπεδο βρίσκεται στην πολωνική πόλη Οσβιέτσιμ (πολωνικό όνομα του Άουσβιτς), λίγο έξω από την Κρακοβία. Όταν επισκέπεται κανείς την Κρακοβία, μάλλον αποκομίζει την εντύπωση πως οι Πολωνοί είναι περήφανοι που ζουν σε μια τόσο παλιά και όμορφη πόλη, ένα πραγματικό κέντρο πολιτισμού, αλλά αποσιωπούν ότι δίπλα της βρίσκεται ένα στρατόπεδο συνώνυμο της γενοκτονίας.

Μπλοκ 10 - Ιατρικά πειράματα

Μου έβγαλαν μία ωοθήκη και με ράψανε. Ήταν κι ένα κοριτσάκι εκεί δεκαπέντε χρονών, η Ντουρίκα, Θεσσαλονικιά κι αυτή. Πριν πεθάνει μου είπε να βρω τον αδερφό της, να του πω ότι πέθανε. Στο μεταξύ η κοιλιά μου φούσκωσε, ξέχασε ο γιατρός να με ράψει ολόκληρη. Έκλαιγα και είχα πυρετό, έκανε μόλυνση η πληγή και είπα στην Μπέλλα ότι εγώ θα πεθάνω. 

[Ζερμαίν Μάνο, δεκατριών ετών] 

 

Σκίτσο κρατούμενου του Άουσβιτς

Η UNESCO έχει ανακυρήξει το Άουσβιτς Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Αναρωτιέσαι αν ένας χώρος φρίκης και βασανιστηρίων καλώς λειτουργεί σήμερα ως μουσείο. 

Μόλις φτάνεις βλέπεις στην -τόσο διάσημη από τον κινηματογράφο- πύλη του στρατοπέδου την επιγραφή "Arbeit Macht Frei". Η εργασία απελευθερώνει. Το στρατόπεδο αρχικά μοιάζει μικρό. Θυμίζει συγκρότημα παλιών εργατικών πολυκατοικιών και το μέγεθός του φαίνεται αντιστρόφως ανάλογο των θηριωδιών που διαπράχτηκαν εκεί. 

Τα κτίσματα έχουν μετατραπεί σε μουσεία, καθένα από τα οποία είναι αφιερωμένο σε έναν διαφορετικό τομέα "ζωής" (ή θανάτου) του στρατοπέδου: κοιτώνες, όρθια κελιά, άθλιες εγκαταστάσεις υγιεινής και λίγο πιο έξω, κρεματόρια, φούρνοι, η περήφημη "σάουνα", θάλαμοι αερίων. Στο μπλοκ της "εξόντωσης" μπορεί κανείς να δει σωρούς μαλλιών, παιδικών ρούχων, προσωπικών αντικειμένων, γυαλιών και παιχνιδιών που εκτίθενται σε μεγάλες γυάλινες προθήκες. Οι τοίχοι καλύπτονται από καδραρισμένες φωτογραφίες όλων όσοι βρήκαν εκεί τον θάνατο. Άλλοι είναι σοβαροί, άλλοι προσπαθούν να χαμογελάσουν, οι περισσότεροι μοιάζουν αλλόφρονες. 

Πειράματα έκανε ο δόκτωρ Mengele που είχε το εργαστήριό του στο γειτονικό στρατόπεδο, Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου. Ο Mengele χρησιμοποιούσε στο πλαίσιο γενετικών και ανθρωπολογικών ερευνών δίδυμα παιδιά και ανάπηρους. Υπολογίζεται ότι 3.000 δίδυμα παιδιά υπήρξαν θύματά του και από αυτά επέζησαν μόνο 200. Το παράδοξο είναι ότι τα παιδιά τον αγαπούσαν και τον φώναζαν "θείο Mengele" γιατί για να τα καλοπιάσει και να μην του αντιστέκονται, τους μοίραζε για μεγάλο χρονικό διάστημα, πριν περάσουν στα χειρουργικά του χέρια, καραμέλες και σοκολάτες.

Σκίτσο κρατούμενου του Άουσβιτς

Πολλές κατασκευές είναι ψεύτικες και έχουν συντηρηθεί ή αποκατασταθεί με διάφορους τρόπους. Άλλωστε, τις περισσότερες τις κατέστρεψαν οι ίδιοι οι Γερμανοί κατά την αναχώρησή τους, βάζοντας δυναμίτες σε ό,τι θα μαρτυρούσε την κτηνωδία τους. Άλλες, πάλι, λέγεται ότι τις πλιατσικολόγησαν και Πολωνοί σε αναζήτηση ξυλείας, μετάλλων κλπ. αμέσως μετά τον πόλεμο.

Όπως και να 'χει, το Άουσβιτς είναι ένα τοπίο θανάτου. Είναι μεγάλο στοίχημα για κάθε άνθρωπο που έχει επισκεφτεί τα στρατόπεδα συγκέντρωσης να μπορέσει να μοιραστεί την εμπειρία της επίσκεψής του και να μην αφήσει τη διήγησή του να γεννήσει το μίσος, αλλά το όραμα για μια δικαιότερη, αδελφωμένη κοινωνία. 

*** 

Τα αποσπάσματα και οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο της Φωτεινής Τομαή Έλληνες στο Άουσβιτς - Μπίρκεναου, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2008.

"Παραλήπτης άγνωστος"

«...Υπάρχει όμως μια άλλη διάσταση όπου μπορούμε πάντα να βρίσκουμε κάποια αλήθεια, και η διάσταση αυτή είναι η παρέα ενός φίλου. Εκεί αποβάλλουμε τις μικροαλαζονείες μας και βρίσκουμε θαλπωρή και κατανόηση, εκεί δεν χωράνε μικροεγωισμοί, και το κρασί, τα βιβλία και η κουβέντα δίνουν διαφορετικό νόημα στην ύπαρξή μας. Εκεί έχουμε δημιουργήσει κάτι που δεν το αγγίζει ο δόλος. Είμαστε ασφαλείς...»

Στην Κυψέλη λειτουργεί εδώ και μερικά χρόνια το "Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων", ένας θεατρικός πολυχώρος που ψάχνεται με πολλά είδη θεάτρου. Θέατρο-ντοκιμαντέρ, θέατρο-περφόρμανς, θέατρο-επιστολικό μυθιστόρημα. 

Αυτές τις μέρες παίζεται, μεταξύ άλλων, η παράσταση "Παραλήπτης  άγνωστος", μια θεατρική μεταφορά της ομότιτλης νουβέλας της Kathrine Kressmann Taylor, που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 1938, λίγο πριν από το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόκειται για 19 επιστολές που ανταλλάσσουν μεταξύ τους δύο αδελφικοί φίλοι, ο Μάρτιν Σουλτς, οικογενειάρχης, πατέρας τριών παιδιών, και ο Μαξ Αϊζενστάιν, εργένης. Οι δύο φίλοι διεύθυναν μαζί μια γκαλερί έργων τέχνης στο Σαν Φρανσίσκο, ώσπου ο Μάρτιν αποφάσισε να επιστρέψει στο Μόναχο και οι δρόμοι τους χώρισαν. Ο Μάρτιν φαίνεται πως για σύντομο χρονικό διάστημα, πριν από το γάμο του, είχε σχέση με την αδερφή του Μαξ, την Γκριζέλ, που αργότερα έγινε ηθοποιός.

Η αλληλογραφία τους ξεκινά το 1932. Ο Χίτλερ βρίσκεται ένα βήμα πριν την εξουσία. Ο Μαξ μαθαίνει για τα ποκγρόμ και εκφράζει την ανησυχία του στον παλιό φίλο:

Ποιος είναι αυτός ο Αδόλφος Χίτλερ που δείχνει να αναρριχάται στην εξουσία στη Γερμανία; Δεν μου αρέσουν όσα διαβάζω γι' αυτόν.

Ο άλλοτε φιλελεύθερος αστός Μάρτιν εξελίσσεται απόλυτα συνειδητά σε φανατικό οπαδό του Χίτλερ, στο πρόσωπο του οποίου βλέπει τον εθνάρχη, τον σωσία, τον πατέρα των Γερμανών. Τον άνθρωπο που έσωσε το έθνος από τον αφανισμό, που θα εκδικηθεί για τα χρόνια της ταπείνωσης.

Όταν πιστεύαμε πως θα πεθάνουμε, εμφανίστηκε ο Χίτλερ. 

Μετατρέπεται σε υμνητή των κατορθωμάτων του νέου ηγέτη, επαναλαμβάνει ενθουσιασμένος "Μια νέα Γερμανία διαμορφώνεται εδώ! Σύντομα θα δείξουμε σε όλο τον κόσμο μεγαλεία υπό την καθοδήγηση του ένδοξου αρχηγού μας!". Bαφτίζει τον μικρότερο γιο του Αδόλφο, παραθέτει επίσημα γεύματα σε βαρώνους και πρόσωπα της εξουσίας.

Ο Εβραίος Μαξ ανησυχεί. Ανησυχεί για το μέλλον, ανησυχεί για τον φίλο του, που του ζητά αυστηρά και επίμονα να διακόψουν την αλληλογραφία τους. Και η ανησυχία του κορυφώνεται μόλις μαθαίνει ότι η Γκριζέλ κινδυνεύει. 

Εκείνη, που ζει πια στη Βιέννη, αναζητά καταφύγιο στο σπίτι του Μάρτιν. Αυτός, χωρίς κανέναν δισταγμό, την παραδίδει στην Ασφάλεια. Ο ήχος των ουρλιαχτών της φτάνει στο σαλόνι του Μάρτιν, που επιμένει να επαναλαμβάνει "δεν μπορούσα να κάνω τίποτα". Ο Μαξ, όμως, για να εκδικηθεί τον άλλοτε φίλο του, βρίσκει κάτι να κάνει. Και αυτό που κάνει είναι να εξακολουθεί να του γράφει. Έτσι, η φιλία του παρελθόντος μετατρέπεται σε αμφίδρομη προδοσία. Γράφει ακατάπαυστα, γράφει παρά τα απεγνωσμένα παρακάλια τού μέχρι πρότινος αγέρωχου φίλου του να σταματήσει. Γράφει, γράφει ευχές, γράφει τα νέα της οικογένειας, γράφει για τους Εβραίους φίλους τους, γράφει χωρίς μέτρο και σταματημό, και στο τελευταίο του γράμμα τελειώνει με τη φράση:  

Αγαπημένε μου Μάρτιν, είθε ο θεός του Ισραήλ να΄ναι μαζί σου. 

18 Μαρτίου 1934. Μάρτιν Σουλτς: Παραλήπτης άγνωστος.  

Η σκηνοθεσία της παράστασης είναι της Νάντιας Φώσκολου, τα βίντεο είναι της Μικαέλας Λιακατά. Πίσω από τους δύο πρωταγωνιστές (Δημήτρης Αγαρτζίδης, Αλμπέρτο Φάις) ο προτζέκτορας προβάλλει δύο λευκές κόλλες χαρτί. Πάνω τους γραμμένα τα στοιχεία του καθενός. Αποστολέας και παραλήπτης. Μπροστά τους δύο παλιές καρέκλες τραπεζαρίας. Στο πάτωμα λωρίδες χαρτιού που μοιάζει να έχει περάσει από μηχανή του κιμά. Λιτό σκηνικό με έντονη σημειολογία. Τα πρόσωπά των ηθοποιών φωτίζονται ενναλάξ. Κάθεται ο ένας, σηκώνεται ο άλλος. Η βλοσυρότητα εναλλάσσεται με το χαμόγελο. Η ειλικρίνεια με την ειρωνεία. Ο λόγος διακόπτεται και μια σύντομη μηχανική "χορογραφία" τον υποκαθιστά. Οι κινήσεις του Μαξ είναι περισσότερες. Προσπαθεί να επικοινωνήσει. Ο Μάρτιν παραμένει ακίνητος. Δηλαδή ανένδοτος. Σηκώνει ψηλά τα χέρια, "δεν μπορεί να κάνει τίποτα", κρατά το ρυθμό με το πόδι, τα γεγονότα τρέχουν. Στο τέλος του έργου το μελάνι γεμίζει το χαρτί και μοιάζει με αίμα που γεμίζει τους τοίχους.

Για άλλη μια φορά ο θεατής επιβεβαιώνεται. Καλό θέατρο, λίγα μέσα. Το Α και το Ω ο λόγος.

Οι φωτογραφίες της παράστασης είναι του Νικηφόρου Πλυτά.