Salo, 120 μέρες στο άσυλο

Είναι λεπροί αυτοί οι τρελοί!

 

Ο Φουκώ ξεκινά την "Ιστορία της τρέλας[1]" με ιστορικές αναφορές στην καταπολέμηση της λέπρας. Γιατί και η τρέλα σαν λέπρα αντιμετωπίστηκε από την πολιτισμένη Ευρώπη. Το θέμα δεν ήταν τόσο να γιατρευτεί ο ασθενής, όσο να κρατηθεί σε μια ασφαλή απόσταση· στον Μεσαίωνα με κατάρες και αναθέματα, από την Αναγέννηση κι ύστερα με τον εγκλεισμό και την απομόνωσή του. Τα λεπροκομεία μπορεί να μείναν αδειανά, αλλά οι πρακτικές αποπομπής του αρρώστου διατηρήθηκαν. 

Η εκκλησία με τη βοήθεια ιερέων και ευχολογίων έπειθε, πρώτα τους λεπρούς κι έπειτα τους τρελούς, πως ο Θεός επέλεξε να  τους μολύνει με την αρρώστια και είναι μεγάλη χάρη να τους τιμωρεί για τις αμαρτίες τους. Έτσι, ούτε λίγο ούτε πολύ, φτωχοί, αλήτες, ξεστρατισμένοι και βαρυποινίτες θα αποκλειστούν από την κοινωνία προκειμένου να εξασφαλιστεί η "πνευματική προστασία" των υπολοίπων.  

Γενικά Νοσοκομεία: η αρχή της εγκάθειρξης

 

Τον 17ο αιώνα ιδρύονται σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις "Γενικά Νοσοκομεία" που η λειτουργία τους δεν έχει καμία σχέση με την ιατρική. Ήταν δημιουργήματα των μοναρχικών καθεστώτων και των αστών, που την εποχή εκείνη οργανώνονται  και προσπαθούν να επιβάλουν την δική τους τάξη πραγμάτων. Ιδρύματα εγκάθειρξης υπάρχουν στην Αγγλία, την Ολλανδία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισπανία και στοιβάζουν στα ίδια κελιά ποινικούς κατάδικους, νέα παιδιά που τάραζαν την ησυχία του σπιτιού τους ή σπαταλούσαν λεφτά, απόκληρους και τρελούς. Η εγκάθειρξη ως ιδέα γεννήθηκε στην Ευρώπη του κλασικισμού, που θεώρησε την τρέλα ένα "κατά πάθος ζην" που ερχόταν σε αντίθεση με το "κατά λόγον ζην" των αρχαίων Ελλήνων. 

Στην κλινική, καθόμουνα μ' έναν έφηβο σ' ένα στρογγυλό τραπέζι. Σάλια του τρέχανε απ' το στόμα, αλλά γελούσε χαρούμενος. Γελούσα κι εγώ. Ξαφνικά, παίρνει μια χοντρή βελόνα και τρυπάει απότομα και δυνατά τη γλώσσα του. Τα αίματα πλημμύρισαν το πάτωμα[2]. 

Άλλωστε, ο τρελός, πέρα από το ότι δεν προσαρμόζεται στην αστική νοοτροπία, δεν συμμετέχει ισόποσα και στην παραγωγική διαδικασία. Τώρα που ο εγκλεισμός του αντικαθιστά την παλιά τακτική της αποπομπής, μπορεί συμμετέχοντας σε καταναγκαστικά έργα να φανεί χρήσιμος. Δεν τιμωρείται, ούτε διώκεται ακριβώς. Το κράτος τον στεγάζει και τον θρέφει με αντάλλαγμα την προσωπική του ελευθερία και τον εξαναγκασμό σε σκληρή χειρωνακτική εργασία.

 

Κρατούμενοι

Σ΄αυτά τα νοσοκομεία - σωφρονιστήρια, συχνά οι τρελοί συστεγάζονταν με τους νοσούντες από αφροδίσια νοσήματα. Έτσι, τα παραπτώματα της λογικής συγκατοικούσαν με τα αμαρτήματα της σάρκας. Ο ορθολογισμός της Ευρώπης ενθάρρυνε για πάνω από εκατόν πεντήντα  χρόνια τη συνύπαρξη συφιλιδικών και τρελών, αναγνωρίζοντας μεταξύ των δύο μια σκοτεινή συγγένεια -και πιθανότατα ενοχή- που μπέρδεψε πολύ την έννοια της θεραπείας με αυτήν της τιμωρίας. Τον 18ο αιώνα οι ψυχικά ασθενείς  βρίσκονται πια περιχαρακωμένοι και απομονωμένοι, σε κατάσταση που θυμίζει περισσότερο αντικείμενα παρά ανθρώπους. 

Στην κλινική μού άρεσε πολύ. Μου βάζανε ορούς, μου κάνανε ηλεκτροσόκ, μου μιλούσανε άσχημα, μου κάνανε συνέχεια ενέσεις. Εγώ όμως έγραφα με τον ορό, έγραφα ακριβώς μετά το ηλεκτροσόκ, ακόμα ζαλισμένη και παράλυτη, έγραφα μέσα στον ύπνο μου που ήταν γεμάτος εφιάλτες. Ήταν ωραία...

Συνθήκες κράτησης

 

"Οι τρελές σε κρίση μανίας είναι αλυσοδεμένες σαν τα σκυλιά στην πόρτα του κελιού τους, και τις χωρίζει από τους φύλακες και τους επισκέπτες ένας μακρύς διάδρομος, προστατευμένος με σιδερένιο κιγκλίδωμα. Μεσ' απ' αυτό τούς δίνουν την τροφή τους και ψάθες για να κοιμηθούν. Με τσουγκράνες βγάζουν έξω μέρος απ΄τις ακαθαρσίες που τις ζώνουν". Σύμφωνα με την αντίληψη της εποχής, οι οργανισμοί των φρενοβλαβών είναι εξαιρετικά ανθεκτικοί, και σχεδόν αναίσθητοι. Μπορούν να αντέξουν το κρύο, τις ψυχρολουσίες, το μαστίγωμα και τις λοιπές μεθόδους σωφρονισμού τους.  

Η έντονη επίδραση των αρχαίων Ελλήνων φαίνεται και στις απόπειρες ερμηνείας της τρέλας. Οι απόψεις του Αριστοτέλη για την ισορροπία των υγρών του σώματος οδηγεί στην ταύτιση της τρέλας με το πάθος, που συχνά παίρνει τη μορφή παραληρήματος. Οι όψεις που μπορεί να πάρει η τρέλα μπορούν να συνοψιστούν στα ζεύγη "μανία - μελαγχολία" και "υστερία - υποχονδρία".

Στην κλινική είχα μια φίλη που είχε σχιζοφρένεια. Δε μιλούσαμε. Χαϊδεύαμε η μία το πρόσωπο της άλλης κλαίγοντας. Ήταν ωραία...

Μέθοδοι θεραπείας

 

Εξαγνισμοί, βάφτισμα σε παγωμένα νερά, έντονη κίνηση, φόβος, απότομο ξύπνημα, θεατρική αναπαράσταση, επιστροφή στη φύση. Όταν ο πολιτισμός, η ομαδική ζωή, οι φανταστικές επιθυμίες που ξυπνά η ανάγνωση μυθιστορημάτων ή τα θεατρικά θεάματα προκαλέσουν νευρικές παθήσεις, η επιστροφή στην καθαρότητα του νερού παίρνει τις διαστάσεις ιεροτελεστίας εξαγνισμού, λέει ο ειρωνικά Φουκώ. "Το μόνο που πρέπει να προσέξει κανείς είναι να βουτά τους τρελούς στο νερό απότομα κι απροειδοποίητα, και να τους κρατάει όσο γίνεται περισσότερο. Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για τη ζωή τους". 

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο σαδισμός, σαν ατομικό φαινόμενο που φέρνει το όνομα ενός ανθρώπου, του μαρκησίου de Sade, γεννήθηκε από την εγκάθειρξη και μέσα στην εγκάθειρξη. Ολόκληρο το έργο του de Sade κυριαρχείται από εικόνες φρουρίων, κελιών,  υπογείων, μοναστηριών, νησιών, που μοιάζουν να σχηματίζουν κατά κάποιον τρόπο το φυσικό χώρο του παραλογισμού. 

Έβαλα μέσα σ' ένα βάζο με κόκκινα τριαντάφυλλα ένα κουτί "Stedon". Μαραθήκανε αμέσως...

Αιτίες της τρέλας

Διαφωτιστές, εγκυκλοπαιδιστές και άλλοι σοφοί απέδωσαν την τρέλα σε τρεις αιτίες. Πρώτα, η λεγόμενη "εμπορική ελευθερία", που κάνει τον άνθρωπο έρμαιο των επιθυμιών του και τον απομακρύνει από την ουσία του εαυτού. Ύστερα, η θρησκεία. "Οι πολύ δυνατές εντυπώσεις που δημιουργούν ορισμένοι πολύ παθιασμένοι ιεροκήρυκες, οι υπερβολικοί φόβοι για τις ποινές, που μ΄αυτές η θρησκεία απειλεί τους παραβάτες των νόμων της, γεννούν εντυπωσιακές διαταραχές στ΄αδύναμα πνεύματα". Τέλος, "ο πολιτισμός γενικά είναι ένα περιβάλλον ευνοϊκό για την ανάπτυξη της τρέλας. Αν η πρόοδος των επιστημών από τη μια μεριά διαλύει την πλάνη, από την άλλη έχει την ιδιότητα να διαδίδει τη συνήθεια, κι ακόμη τη μανία, της μελέτης. Η ζωή του γραφείου, οι αφηρημένες θεωρίες, αυτή η συνεχής κίνηση του πνεύματος χωρίς την παράλληλη άσκηση του σώματος, μπορούν να φέρουν τα πιο μοιραία αποτελέσματα". 

Στην κλινική, μια μέρα, νόμιζα πως πέθαινα. Η γλώσσα μου πρήστηκε και πήγε να με πνίξει. Μου άρεσε... Αισθάνθηκα την ψυχή μου να πρήζεται κι αυτή, και να γεμίζει παράξενες εικόνες, βλέμματα, άλλες ψυχές... Είναι ωραία να είσαι άρρωστη... Το πιο ωραίο πράγμα στον κόσμο... Γιατί, παράδοξα, ο πόνος γίνεται χαρά...

Διαχωρισμός τρελών και λοιπών κρατουμένων

Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι τρελοί αποφασίζεται να αποτελέσουν ειδική κατηγορία κρατουμένων και δημιουργούνται τα πρώτα άσυλα που προορίζονται αποκλειστικά και μόνο για κείνους. Όχι φυσικά από ευαισθησία για τους ψυχικά νοσούντες, αλλά από κατανόηση για όλους τους άλλους, που φοβούνται τους φρενοβλαβείς. Είναι άδικο οι τρελοί να στοιβάζονται με όλους τους υπόλοιπους. Άδικο για τους υπόλοιπους! 

"Τόσο μεγάλη ήταν η σύγχυση εκείνα τα χρόνια. Τόσο ήταν δύσκολο, τη στιγμή που κάνουν μια νέα αποτίμηση της "ανθρωπιάς", να προσδιορίσουν τη θέση που θα 'πρεπε να πάρει μέσα σ' αυτήν η τρέλα. Τόσο ήταν δύσκολο να την εντάξουν σ' ένα χώρο κοινωνικό, που την εποχή εκείνη ξαναχτιζόταν". 

Αυτά τα άσυλα, που συνήθως ονομάζονταν ησυχαστήρια, είχαν στόχο να γεννήσουν ενοχές στον ασθενή για την κατάστασή του. Ως μέσο σωφρονισμού επιβάλλονται η απόλυτη σιωπή του ψυχασθενούς, το επίμονο κοίταγμά του στον καθρέφτη, η διαρκής καταδίκη του από το ιατρικό προσωπικό, που το κάθε πρόσωπο που το αποτελεί έχει το ρόλο του Κριτή, αν όχι του δήμιου. 

"Ο τρελός χάνει με τρόπο παράδοξο, την ουσία της ελευθερίας του, με τη μορφή αποθέωσης της μοναχικότητάς του. Γίνεται υπεύθυνος για όσα γνωρίζει για την αλήθεια του. Φυλακίζεται μέσα στο αυτοεπανερχόμενο βλέμμα του και, τελικά, δένεται με τις αλυσίδες της ταπείνωσης του να είναι αντικείμενο δι΄ εαυτόν. Τώρα στον τρελό η συνειδητοποίηση ενώνεται με την ντροπή [...] να περιφρονά τον εαυτό του πριν κιόλας προλάβει να τον αναγνωρίσει, ή να τον γνωρίσει". 

Μανιοκατάθλιψη... Αυτή την αρρώστια έχω... Είναι πολύ σοβαρή... Αλλά έχει πλάκα... Μ' αρέσει... Πας πάνω, κάτω, δεξιά, αριστερά, λοξά και ίσια πού και πού... Τι να κάνουμε, καλή είναι...

***

ΥΓ: Τα εμβόλιμα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο της Μαργαρίτας Καραπάνου, "Ναι", που γράφτηκε όσο η συγγραφέας νοσηλευόταν σε ψυχιατρική κλινική και είναι αφιερωμένο σε όσους υποφέρουν από μανιοκατάθλιψη. Η Καραπάνου περιγράφει την κλινική σαν μια σύγχρονη κόλαση με τρελούς και ιατρούς. Ένα μέρος όπου η ταπείνωση και ο εξευτελισμός  του ασθενούς αποτελούσαν καθημερινές πρακτικές.

Το κείμενο αυτό, όμως, είναι αφιερωμένο σε όλους τους λειτουργούς που εργάζονται σε κλινικές φιλοξενίας ψυχασθενών: νοσηλευτές, ιατρούς, κοινωνικούς λειτουργούς, καθαριστές, διοικητικούς υπαλλήλους. Σε όλους τους ανθρώπους που παλεύουν καθημερινά με το παράλογο και συνυπάρχουν καθημερινά με τον αδύναμο, αρνούμενοι να νιώσουν υπεροχή, ανωτερότητα ή να κάνουν χρήση δύναμης και εξουσίας. 

*** 

[1] Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της τρέλας (μτφρ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου), Ηριδανός, Αθήνα χ.χ.

[2] Μαργαρίτα Καραπάνου, Ναι, Ωκεανίδα, Αθήνα 1999.

Εξώφυλλα #6: Κομψοτεχνήματα

 

Εξώφυλλα - έργα τέχνης:

 

In Ghostly Japan: Lafcadio Hearn

 

Alice’s Adventures in Wonderland (1901-1902) Alphonse Mucha. Henry Altemus & Company - Petit Trianon Series, Philadelphia.

 

 

 

 

 

Leather Binding-1500-1550

 

Αφίσες #2: Ryszard Kaja - Μια βραδιά στην όπερα

 

 Πολωνικές αφίσες για γνωστά έργα της όπερας (και όχι μόνο)...

 

Giuseppe Verdi, Traviata

Giuseppe Verdi, Ernani

Amadeus

Wolfgang Amadeus Mozart, Don Giovanni

Gaetano Donizetti, Viva la Mamma

Krzysztof Penderecki, Te deum agnus dei

Τσελεμεντέδες εποχής #2: Savoir vivre

Οι παλιοί τσελεμεντέδες δεν περιείχαν μόνο συνταγές. Τουναντίον, ολόκληρα κεφάλαια αφιερώνονταν στη συμπεριφορά της νεαρής συζύγου, τον εξοπλισμό της κουζίνας της και χρήσιμα μυστικά γαστρονομίας. Πολλές φορές, μάλιστα, υπήρχε γλωσσάρι προκειμένου να κατανοήσει η νεαρή μαγείρισσα τους μαγειρικούς όρους, οι περισσότεροι εκ των οποίων αποδίδονταν γαλλιστί: σωτέ, μπρεζέ, βελουτέ, κονσομέ και πάει λέγοντας. 

Αυτό όμως που ποτέ δεν έλειπε από το βιβλίο μαγειρικής, πόσο μάλλον από την αυθεντική έκδοση του Τσελεμεντέ, ήταν οι συμβουλές savoir vivre.  Εδώ οι οδηγίες ήταν αυστηρότατες και αφορούσαν κυρίως την προετοιμασία και την προσφορά δείπνου σε εκλεκτούς συνδαιτυμόνες. Οι κανόνες διαφοροποιούνταν ανάλογα με το εάν το τραπέζι ήταν επίσημο ή ανεπίσημο, ενώ η τήρηση του πρωτοκόλλου έπρεπε να ξεκινήσει από την αποστολή των προσκλήσεων και να ολοκληρωθεί με το ευχαριστήριο τηλεφώνημα προς τους οικοδεσπότες. 

Για παράδειγμα, για ένα επίσημο γεύμα οι προσκλήσεις αποστέλλονται 4-6 ημέρες νωρίτερα. Ο λαμβάνων την πρόσκληση οφείλει να απαντήσει εντός δύο ημερών το πολύ. Ουχί βραδύτερον. Μεταξύ συγγενών ή φίλων τα πράγματα μπορούν να απλοποιηθούν. Σε κάθε περίπτωση, προκειμένου να δοθή ένα γεύμα η οικοδέσποινα πρέπει να προβαίνη εις την κατάρτισίν του κατά τρόπον ώστε η εντύπωσις απ' αυτό να είναι αρίστη και η επιτυχία απόλυτος. 

α) Τα προκαταρκτικά

- Ο καλός φωτισμός είναι εν από τα βασικά προβλήματα, καθώς και η θέρμανσις τον χειμώνα, διότι δεν επιτρέπεται να καλείτε στο σπίτι σας για γεύμα και να υποχρεώνετε τους προσκεκλημένους σας να παραμένουν εις εν ψυχρόν περιβάλλον. 

- Όλα τα σκεύη τα οποία θα τοποθετηθούν επάνω στο τραπέζι πρέπει να είναι ομοιόμορφα.

- Ο στολισμός του τραπεζιού με άνθη είναι καθαρώς προσωπικόν ζήτημα της οικοδεσποίνης.

- Κάθε πιάτο πρέπει να απέχει από το άλλο 60 -70 εκ.

β) Εθιμοτυπικά

 - Οι καλεσμένοι πρέπει να φθάνουν 5-10 λεπτά ενωρίτερον από την κανονισμένην ώραν του γεύματος. Τους υποδέχονται οι οικοδεσπόται στο σαλόνι, όπου μπορεί να προσφερθή βερμούτ.

- Ο καθορισμός των θέσεων πρέπει να γίνεται έπειτα από προσεκτική μελέτη, διότι πολλές φορές δημιουργούνται παρεξηγήσεις και δυσαρέσκειες.

- Ο πιο επίσημος κύριος θα καθίση δεξιά από την οικοδέσποινα, και η πιο επίσημη κυρία δεξιά από τον οικοδεσπότην.

Τώρα, ποιος θεωρείται επίσημος; Το θέμα είναι πολύ λεπτό. Εκτός από ένα επίσημο πρόσωπο, μητροπολίτη ή υπουργό, την τιμητικότερη θέση λαμβάνει ο πρεσβύτερος της παρέας. Πολλή προσοχή πρέπει να δοθεί να μην καθίσουν στη σειρά κύριοι και κυρίες, παρά ένας κύριος πλάι σε μία κυρία. Μια νεαρή κοπέλα δεν είναι όμορφο να καθίσει πλάι σε ηλικωμένο, ούτε και ένα ανδρόγυνο μαζί. Εάν, όμως, μεταξύ των καλεσμένων υπάρχουν αρραβωνισμένοι, ουδέποτε χωρίζονται. (Θα χωρίσουν μετά τον γάμο τους, αν το αποφασίσουν οι ίδιοι.)

Μετά το πέρας του γεύματος, σηκώνεται πρώτη η οικοδέσποινα, τη μιμούνται οι καλεσμένοι, και περνούν όλοι στο σαλόνι όπου απολαμβάνουν λικέρ και καπνίζουν όσοι επιθυμούν.

- Οι καλεσμένοι μετά τον καφέ παραμένουν ακόμη ένα τέταρτο της ώρας και κατόπιν αποχωρούν. Δεν πρέπει να παραλείψουν να ευχαριστήσουν την επομένην τους οικοδεσπότας με ολίγα ευγενικά λόγια.

γ) Σερβίρισμα

Σ' ένα επίσημο γεύμα το πρώτο πιάτο θα είναι ένα είδος πολτώδους σούπας, ήτοι κονσομέ θερμόν. Απαγορεύονται τα κομματάκια, για να μην μπερδεύεται ο καλεσμένος και δεν ξέρει να ρουφήξει ή να μασήσει. Το δεύτερο φαγητό πρέπει να είναι ψάρι, αστακός ή γαρίδες που θα συνοδεύεται με διαφόρους γαρνιτούρας εντός σαλτσιέρας. Ακολουθεί ψητό φούρνου ή σούβλας (επίσημο το γεύμα, πλην όμως ελληνικόν, οπότε απαραίτητο και το σουβλιστό). Μετά το πρώτο, προσφέρεται και δεύτερο κρέας, άλλου είδους, συνοδευόμενο από χορταρικόν του τύπου σπαράγγι, αγκινάρα ή κάτι άλλο εξευγενισμένο και όχι ας πούμε ραδίκι. Κατόπιν, έρχεται το γλύκισμα.

- Το τυρί, συμφώνως προς την αυστηράν εθιμοτυπίαν, πρέπει να προσφερθή μετά το γλύκισμα, αυτό όμως εξαρτάται από τας συνηθείας των συνδαιτυμόνων. Εις τον τόπον μας είναι προτιμότερον να σερβίρεται προ του γλυκίσματος. 

δ) Κανόνες στο τραπέζι

- Ο πολιτισμένος άνθρωπος πρέπει να έχει πάντοτε καλάς συνηθείας, αι οποίαι εξυψώνουν το άτομον και το προάγουν κοινωνικώς.

- Τρώτε αθόρυβα. Δεν επιτρέπεται να ρουφάτε τη σούπα ή το ζουμί.

- Μην απλώνετε τους αγκώνες σας πολύ, διότι καταλαμβάνετε τον χώρον που ανήκει εις τους διπλανούς σας.

- Μην αλείφετε με βούτυρο μιαν ολόκληρη φέτα ψωμί συγχρόνως, αλλά ένα κομμάτι μόνον.

-  Μη βάζετε το χέρι σας μπροστά στους διπλανούς σας για να πάρετε κάτι. 

- Δεν επιτρέπεται να σκουπίζετε τη σάλτσα του πιάτου σας με ψωμί. 

- Ποτέ μη φυσάτε τη σούπα, τον καφέ, το τσάι, για να κρυώσουν. 

- Καλόν είναι να αποφεύγετε την χρήσιν οδοντογλυφίδων.

Και το σημαντικότερο όλων, δεν επιτρέπεται επ' ουδενί μετά το γεύμα ή το δείπνο να ξαπλωθείτε στην καρέκλα σας με νωχέλειαν. Απαγορεύεται το άραγμα ενώπιον τρίτων. Η χαλάρωσις πρέπει να γίνεται μόνο κεκλεισμένων των θυρών. 

Και τώρα ήρθε η στιγμή της αλήθειας. Τις ημέρες των γιορτών, εσείς φερθήκατε όπως πρέπει;  

***

Νικολάου Τσελεμεντέ, Οδηγός μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής, Εκδόσεις Φυτράκη, Αθήναι 1962.
 

Τη γενική επιμέλεια της εικονογράφησης του βιβλίου (απ' όπου και οι εικόνες της ανάρτησης) είχε ο ζωγράφος Τάσος Χατζής. 

   

Η ουλή

"Η ουλή"

 

Η πληγή θρέφει, τα χείλια της σμίγουν αργά σαν αυλαία βυσσινιά κι ύστερα από χρόνους στη θέση της μένει ένα σημάδι, μια ρόδινη ουλή που σκύβει και τη φιλάει. 

Όλοι τ' αγαπούν τα τραύματά τους. Τα κρύβουν με ωραία ατσαλάκωτα υφάσματα, ξέρουν όμως σε ποια μεριά τους κορμιού τους άνθισαν, μαράθηκαν, έφαγαν δέρμα και κρέας δικό τους.

Γι' αυτό τ' αγαπούν και,  σε ώρες μοναξιάς που κανείς δεν τους βλέπει, σκύβουν και με λατρεία τα φιλούν τα βαθιά, σκοτεινά τραύματά τους. 

***

Ε.Χ.Γονατάς, Η κρύπτη, Στιγμή, Αθήνα 1991.

Δανεικά παπούτσια

"Όταν ακούτε μια ωραία μουσική, δε νιώθετε πως η ζωή σας πηγαίνει χαμένη;"

Όλη την περασμένη χρονιά, η Χριστίνα Μαξούρη μάς δάνειζε τα παπούτσια της και δανειζόταν παπούτσια άλλα, κάθε Δευτέρα βράδυ στο Κέντρο Ελέγχου Τηλεοράσεων. Η παράσταση "Δανεικά παπούτσια" ξεκίνησε το 2013, ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα, βγήκε εκτός, την ερχόμενη βδομάδα θα καληνυχτίσει για τελευταία φορά το κοινό της Αθήνας και θα συνεχίσει το ταξίδι της στην περιφέρεια. Τα παπούτσια ήταν κάθε φορά διαφορετικά, ανάλογα με τη διάθεση της βραδιάς και τους καλεσμένους. Πάντοτε, όμως, βγαλμένα από ένα ντουλάπι αγαπημένων προσωπικών αντικειμένων, αναγνώσεων, ημερολογίων και συναισθηματικών συνειρμών της ερμηνεύτριας.

Όταν έκλεισαν τα φώτα της σκηνής, ένα κορίτσι άρχισε να περπατά ανάμεσα στα στενά διαδρομάκια μεταξύ των θεατών, τραγουδώντας το "Άστο το χεράκι σου να σου το κρατώ". Ύστερα, καλωσόρισε τους φίλους με μια φράση από τους "Χτίστες" του Γιώργου Χειμωνά.

Όχι να ψηλώνει, να πλαταίνει ο άνθρωπος, για να συναντήσει τον διπλανό του. 

Και μόλις η φράση έσβησε στα χείλη της και ξεκίνησε η παράσταση, όλοι ξάφνου άρχισαν να πλαταίνουν, τα σώματα άρχισαν να ζεσταίνουν το χώρο, να γεμίζουν τα κενά μεταξύ των θεατών.

Ακολούθησε μια μουσική παράσταση, κατά τη διάρκεια της οποίας η οικοδέσποινα τραγουδούσε άλλοτε a capella, άλλοτε παίζοντας μεταλλόφωνο, μπαγλαμαδάκι, κλαρίνο, άλλοτε ακολουθώντας τους χτύπους του μετρονόμου, άλλοτε χτυπώντας τα παπούτσια της στο δάπεδο, άλλοτε μετατρέποντας την κοιλιά της σε βαθύηχο κρουστό. Ρυθμούς και ήχους πλαισίωναν κείμενα, ποιήματα και φράσεις του Λειβαδίτη, του Χατζιδάκι, του Παλαμά και άλλων, αλλά και αποσπάσματα από την "Μήδεια", την "Γκόλφω",  το "Αβελάρδος και Ελοΐζα", τον "Κύκλο με την κιμωλία", κείμενα όλα για την αγάπη, που δεν την ακούς, μα τη νιώθεις. Δε σου διαβάζουν γι' αυτήν, στην εκδηλώνουν με τον ψίθυρο, το χαμόγελο, το τραγούδι, την εκμυστήρευση ενός παιδικού μυστικού. 

Τη συνειρμική πορεία σκέψεων και αναγνωσμάτων ακολουθούσαν και τα τραγούδια. Από άριες του Μπιζέ, το Bang-bang παιγμένο στον μαγλαμά, την Paloma, τον Σιγανίδη να τζαζάρει πάνω σε ποιήματα του Σαχτούρη, μέχρι αγαπημένα τραγούδια της Αρλέτας ή της Αλεξίου και το "Σώσε με" της Ρίτας, να ακούγεται σαν το πιο λυρικό ερωτικό ασματάκι. 

Ύστερα, το απόσπασμα μιας ερωτικής συζυγικής επιστολής, αφημένης μαζί με πολλές πολλές άλλες στο μνήμα ενός άντρα κάπου στην Κορέα, οδηγεί στη σκέψη πως αν κάπου εκφράζεται ο έρωτας ανόθευτος και αφτιασίδωτος είναι στις, έστω ανεπίδοτες, επιστολές των εραστών.  

Η σκηνή γεμίζει με ήχους, μια φωνή, ένα βιολί κι ένα τσέλο, ομπρέλες-φοίνικες, τα πούπουλα ενός ολόλευκου περιστεριού, κάποιες φορές λίγες μπουρμπουλήθρες. Γύρω-γύρω βιβλία, πολύχρωμα μαξιλάρια, ένα σταματημένο ρολογάκι να δείχνει δέκα και είκοσι, παιδικές φωτογραφίες, μικρά παιχνιδάκια, ένα πορτατίφ, ένα ταπεινό τραπέζι που στρώνεται στο τέλος για τον τελευταίο καλεσμένο: το βαθύ πιάτο, ένα κουτάλι, ένα πιρούνι, ένα κύπελο και μια πετσετούλα.

Όλα θύμιζαν μοναχικό ξενύχτι, σκαλίσματα σε παιχνίδια που δεν χρησιμοποιούνται πια, ξεφυλλίσματα σε φωτογραφίες, ψαχουλέματα σε δίσκους, σε βιβλία, σε μουσικά όργανα. Φράσεις για την αγάπη, σκόρπιες από δω κι από κει. 

Γιατί είναι τόση η χαρά, που νιώθει ο θεατής μετά το τέλος; Είναι η γλώσσα, οι λέξεις, ο λόγος. Λαγαρός κι αληθινός. Είναι η καλοσύνη κι η φιλοξενία. Η εικόνα της οικοδέσποινας που σε υποδέχεται και σε ξεπροβοδίζει. Η αίσθηση της ξενοιασιάς να τραγουδάς και να παίζεις στο μικρό παιδικό σου δωμάτιο. Και το μοίρασμα. 

Δεν περίμενα ποτέ να νιώσω τόσο άνετα σε "Δανεικά παπούτσια".

***

Η πρώτη φωτογραφία είναι του Γιάννη Τουρλίδη. Οι υπόλοιπες της Μαρίλης Ζάρκου.  

Ανατολικά του ήλιου, δυτικά της σελήνης

Το "East of the sun, west of the moon" ("Ανατολικά του ήλιου, δυτικά της σελήνης") είναι ένα λαϊκό σκανδιναβικό παραμύθι που έχει ταξιδέψει σε όλη την Ευρώπη. Συχνά, σ' αυτόν τον τύπο παραμυθιών η κόρη που πρωταγωνιστεί "ερωτεύεται" ένα ζώο -μεταμορφωμένο άντρα, πρίγκιπα ή σύζυγο. Ενίοτε συνευρίσκεται μαζί του. Αυτό της έχει ζητηθεί άλλοτε από τη μητριά της, άλλοτε από τον πατέρα της, άλλοτε από κάποιο πρόσωπο που προωθεί τη δράση μέχρι να λυθούν τα μάγια και να αποκαλυφθεί η πραγματική ταυτότητα του ζώου.

Μια φορά κι έναν καιρό, στον παγωμένο Βορρά, ένας πολικός αρκούδoς ζήτησε από ένα φτωχό χωρικό να παντρευτεί τη μικρότερη και ομορφότερη κόρη του, και σε αντάλλαγμα θα τον έκανε πλούσιο. Το κορίτσι δεν ήθελε να φύγει απ' το σπίτι του και ο χωρικός ζήτησε απ' τον αρκούδο να επιστρέψει μετά από λίγες μέρες. Εντωμεταξύ, θα είχε πείσει την κόρη.

Αφού επέστρεψε, ο αρκούδος πήρε μαζί του το κορίτσι σ' έναν πλούσιο στοιχειωμένο πύργο. Τις νύχτες, το δέρμα του ζώου έλιωνε, κι ερχόταν σαν άντρας στο κρεβάτι του κοριτσιού. Το φως, όμως,  ήταν λιγοστό, κι εκείνη ποτέ δεν τον είδε.

Το κορίτσι νοστάλγησε το σπίτι του και ζήτησε από τον αρκούδο να γυρίσει. Εκείνος δέχτηκε, με τον όρο η κόρη να μη βρεθεί καμιά στιγμή μόνη με τη μάνα της, αλλά να μιλήσουν μόνο αν είναι κι άλλοι τριγύρω. Από τη στιγμή όμως που η κόρη έφτασε στο σπίτι, η μάνα της προσπαθούσε με κάθε τρόπο να την ξεμοναχιάσει, και τελικά, όταν εμειναν οι δυο τους, την έπεισε πως ο αρκούδος είναι μεταμφιεσμένο τρολ. Της έδωσε και δυο κεριά για να τα ανάψει τη νύχτα και να δει με ποιον μοιράζεται το κρεβάτι της.

Το κορίτσι ακολούθησε τις οδηγίες, τη νύχτα άναψε τα κεριά και είδε τον όμορφο πρίγκιπα. Αλλά τα κεριά έλιωσαν, έσταξαν στο πουκάμισό του και τον ξύπνησαν. Εκείνος της αποκάλυψε πως, αν είχε μείνει μαζί του για ένα χρόνο χωρίς να τον αναγνωρίσει, τα μάγια θα λύνονταν και θα ξαναγινόταν πριγκιπόπουλο. Τώρα, θα έπρεπε να επιστρέψει στη μάγισσα των τρολ, να ζήσει στον στοιχειωμένο πύργο της, ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης, και να παντρευτεί την άσχημη θυγατέρα της. 

Το επόμενο πρωί, η κόρη ξύπνησε, αλλά ο πύργος και ο πρίγκιπας είχαν εξαφανιστεί. Έτσι, ξεκινά το μεγάλο ταξίδι της αναζήτησής τους. Στον δρόμο της, βρήκε πρώτα μια γριά να κρατά ένα χρυσό μήλο. Τη ρώτησε αν ξέρει τον δρόμο για το κάστρο ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης. Εκείνη της απάντησε πως δεν τον γνωρίζει, αλλά της δάνεισε ένα άλογο για να φτάσει μέχρι τον γείτονα, που μπορεί να ήξερε. Της χάρισε και το χρυσό μήλο.

Η κόρη βρήκε τον γείτονα να κρατά ένα χρυσό χτένι. Τον ρώτησε αν ξέρει πού βρίσκεται το κάστρο ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης. Εκείνος δεν ήξερε, αλλά της δάνεισε ένα άλογο για να φτάσει στον επόμενο γείτονα. Της χάρισε και το χρυσό χτένι. Η κόρη βρήκε τον επόμενο γείτονα στην αυλή  του να κρατά μια χρυσή ανέμη. Ούτε εκείνος γνώριζε το δρόμο, αλλά της δάνεισε ένα άλογο για να φτάσει μέχρι τον ανατολικό άνεμο. Της χάρισε και τη χρυσή ανέμη. 

Με το δανεικό άλογο, την ανέμη, το χτένι και το μήλο στο χέρι, η κόρη έφτασε στον ανατολικό άνεμο, που της είπε πως ποτέ δεν έχει φυσήξει μέχρι το κάστρο ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης, και την έστειλε στον αδερφό του, τον δυτικό άνεμο. Εκείνος με τη σειρά του την έστειλε στον Νοτιά, που της είπε να ρωτήσει τον Βοριά, που ήταν και ο δυνατότερος.

Η κόρη έφτασε εξαντλημένη στον Βοριά και τον ρώτησε αν ξέρει τον δρόμο για το κάστρο ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης. Ο Βοριάς τής απάντησε πως κάποτε φύσηξε ένα φύλλο λεύκας μέχρι εκεί, και γύρισε πολύ κουρασμένος. Αλλά αν το θέλει πραγματικά να πάει, θα πνεύσει μαζί της ως εκεί.

Την επόμενη μέρα,  η κόρη έφτασε στο κάστρο, κρατώντας στο χέρι της το χρυσό μήλο, και συνάντησε τη βασίλισσα των τρολ. Η βασίλισσα της ζήτησε να το αγοράσει. Της το έδωσε, αλλά ζήτησε για αντάλλαγμα μια νύχτα με τον πρίγκιπα. Η βασίλισσα δέχτηκε, αφού προηγουμένως έριξε υπνωτικό στο ποτό του, για να μη δει την κόρη. 

Τη δεύτερη μέρα, η κόρη ζήτησε να περάσει άλλη μια βραδιά με τον πρίγκιπα. Για αντάλλαγμα, χάρισε στη βασίλισσα το χρυσό χτένι. Εκείνη τη νύχτα, οι αιχμάλωτοι του κάστρου άκουσαν το κλάμα της και είπαν τα νέα στον πρίγκιπα.

Την τρίτη μέρα, το κορίτσι χάρισε στη βασίλισσα τη χρυσή ανέμη. Αυτή έριξε πάλι το υπνωτικό στο ποτό του πρίγκιπα, αλλά εκείνος δεν το ήπιε. Τη νύχτα, ο πρίγκιπας αποκάλυψε στην κόρη πώς θα μπορούσε να τον σώσει. Θα έλεγε στη βασίλισσα πως θα παντρευτεί εκείνη που θα μπορέσει να πλύνει απ' το πουκάμισό του τις σταλαγματιές απ΄το κερί. Η βασίλισσα και η θυγατέρα της δεν θα τα καταφέρουν. Εκείνη θα τα καταφέρει και θα την πάρει γυναίκα του. 

  
Τα τρολ έσκασαν απ' το κακό τους. Ο πρίγκιπας απελευθέρωσε όλους τους αιχμαλώτους, και πήρε όλο το χρυσάφι και το ασήμι του βασιλείου για τον πατέρα της κόρης, που του είχε υποσχεθεί πως θα τον κάνει πλούσιο. Κι έζησαν ευτυχισμένοι, μακριά από το κάστρο ανατολικά του ήλιου και δυτικά της σελήνης...

Η όμορφη κόρη και ο πρίγκιπας, η κακιά βασίλισσα, οι τρεις βοηθοί, τα μαγικά αντικείμενα, μια μεγάλη δοκιμασία και η προσωποποίηση της φύσης: στοιχεία που λίγο-πολύ συναντάμε σε όλα τα λαϊκά παραμύθια, σε όλο τον κόσμο. Από τον παγωμένο Βορρά μέχρι τον ζεστό Νότο. Από τη ρομαντική Δύση μέχρι τη μαγική Ανατολή. 

Αλλά και διδάγματα για την επιβράβευση του αγώνα, την πάλη με το κακό, την παντοδυναμία της αγάπης, το ταξίδι προς την ενηλικίωση, την αγάπη για τα ζώα, την εξοικείωση με τη φύση, την επιμονή, την υπομονή, την απαντοχή και την αντοχή στις δυσκολίες. 

Τα παραμύθια παρηγορούσαν, συντρόφευαν και ζέσταιναν ανθρώπους που ζούσαν σε τόπους που ο χειμώνας κρατούσε πολύ, το φως ήταν λίγο, και οι κίνδυνοι καραδοκούσαν παντού.

***

Από τους πρώτους εικονογράφους του παραμυθιού ήταν ο Δανός Kay Nielsen.
Η εικονογράφηση αυτής της ανάρτησης είναι της Ουαλής εικονογράφου Jackie Morris. 
Μπορείτε να παρακολουθήσετε τη διαδικασία της εικονογράφησης του παραμυθιού στο ιστολόγιό της, εδώ.