Αγαπητή Εκατερίνα Αλεξέγιεβνα

Αγαπητή Εκατερίνα Αλεξέγιεβνα,

είχα ανέκαθεν την εντύπωση πως ο Σοβιετικός άνθρωπος μπορεί να είναι κάτι άλλο από εκείνο που θέλουν να με κάνουν πιστέψω, πιο ζωντανός, ανοιχτός στον διάλογο, ελεύθερος και γενναιόψυχος. Δεν θέλω να εγκαταλείψω αυτή την ιδέα και είμαι έτοιμος να πληρώσω οποιοδήποτε τίμημα προκειμένου να μείνω πιστός στην πεποίθησή μου. Νόμιζα πως η χαρά για την απονομή του βραβείου Νόμπελ δεν θα ήταν μοναχά δική μου, αλλά πως θα τη μοιραζόμουν με την κοινωνία της οποίας αποτελώ κομμάτι. Νομίζω πως η τιμή δεν αποδίδεται μόνο σε μένα, αλλά στη λογοτεχνία στην οποία ανήκω, τη Σοβιετική λογοτεχνία, στην οποία, με το χέρι στην καρδιά, έχω συνεισφέρει ένα δυο πράγματα.

Όσο μεγάλες κι αν είναι οι διαφορές μου με τις επιταγές των καιρών, δεν θα ήθελα να λυθούν με το τσεκούρι. Ε, λοιπόν, αν θεωρείτε πως αυτό είναι το σωστό, είμαι πρόθυμος να υπομείνω και να αποδεχτώ τα πάντα. Δεν θα ήθελα όμως αυτή μου η προθυμία να εκληφθεί ως πρόκληση ή αναίδεια. Το εντελώς αντίθετο –πρόκειται για χρέος ταπεινότητας. Πιστεύω πως στη γη και στη ζωή υπάρχουν ανώτερες δυνάμεις, και ο Θεός μου απαγορεύει να είμαι περήφανος και αλαζονικός.

[1]  Επιστολή του Μπορίς Παστερνάκ στην Εκατερίνα Αλεξέγιεβνα, Peter Finn & Petra Couvée, The Zhivago Affair: The Kremlin, the CIA, the battle over a forbidden book, Chapter 11.

Όνειρα τραίνων

Στα "Όνειρα τραίνων" πλήθη εργατών κόβουνε ολόκληρα δάση για να συναρμολογήσουν τις μεγαλύτερες γέφυρες των αμερικανικών σιδηροδρόμων. Άλογα σακατεμένα από το βάρος προχωρούν πάνω στον ξυλόδρομο βυθισμένα στη σιωπή, ξύλινες σκαλωσιές αιωρούνται στο κενό πάνω από αδιάβατα βάραθρα, ενώ τεράστια μηχανήματα, που οι εργοδηγοί ονομάζουν "γαϊδούρες" καίνε τα ξύλα, πάλλονται, βογκούν και μουγκρίζουν στα βουνά. 

Στον Γρέινιερ αρέσει η μεγάλη κλίμακα που έχουν τα πράγματα μέσα το δάσος, η αίσθηση ότι είναι χαμένος κάπου μακριά και η πεποίθηση ότι,  με τόσα δέντρα να τον φυλάνε, τίποτα δεν μπορεί να τον βλάψει. Δουλειά, σωματική προσπάθεια, εξάντληση και ξεκούραση στο τέλος της ημέρας. 

Βέβαια, το δέντρο σου φέρεται σαν φίλος μόνο αν το αφήσεις στην ησυχία του. Όσο είναι όρθιο έχει το ρόλο του φύλακα. Τη στιγμή που το πριόνι χαράζει το ξύλο, ξεκινά ο πόλεμος. Τις περισσότερες φορές ένα έμπειρος ξυλοκόπος είναι σε θέση κρίνει προς τα πού θα πέσει ο κορμός και με επιδέξια κοψίματα να τον κάνει να προσγειωθεί στην ανηφόρα απαλός σαν βελόνα. Μία στις εκατό, το δέντρο γίνεται φονιάς και πενήντα τόνοι ξύλο βρίσκουν τον πριονιστή στο κεφάλι. Μαδέρια που ζυγίζουνε τόνους μπορούν να κατρακυλήσουν από το κάρο και να σκοτώσουν τα άλογα ή να αφήσουν τον εργάτη παράλυτο για πάντα. 

Υπήρχαν διαφορετικές εκδοχές για την καταγωγή του Γκρέινιερ και δεν τον ενδιέφερε να υιοθετήσει καμιά τους. Είχε χάσει την οικογένειά του ως παιδί. Όταν έχασε και την οικογένεια που κατάφερε να αποκτήσει ως ενήλικας, άρχισε να αλυχτά στο δάσος  σαν λύκος. Όπως λένε οι Ινδιάνοι, "δεν υπάρχει ούτε ένας λύκος που δεν μπορεί να εξημερώσει άνθρωπο". Στα βουνά της Μοντάνα, όταν πέφτει το σκοτάδι και το φεγγάρι γεμίζει, υπάρχουν  πλάσματα που δεν τα έπλασε ο Θεός. 

Ο Γκρέινιερ θα ταξιδέψει στην Ουάσιγκτον, το Σιάτλ, τη Γιούτα, τη Μοντάνα, το Άινταχο και θα  δουλέψει στις γέφυρες των σιδηροδρόμων μια ολόκληρη ζωή. Θα περπατήσει στα δάση των πολιτειών της Βόρειας Αμερικής, θα τα δει να καίγονται, θα φτιάξει καλύβες, θα ζήσει σε καιρούς που οι άνθρωποι χειροκροτούσαν στο τσίρκο ακροβάτες και παιδιά θαύματα, σιαμαίους αδελφούς και δωδεκαδάκτυλους, θα δει τον πιο χοντρό άνθρωπο του κόσμου και θα προλάβει την εποχή που ο Έλβις Πρίσλεϊ ταξίδευε ακόμη με το τρένο. 

***

Ντένις Τζόνσον, Όνειρα τραίνων (μτφρ.: Παναγιώτης Κεχαγιάς), Αντίποδες, Αθήνα 2023. 

Μικρά πράγματα σαν κι αυτά

Όταν είδα τα Πνεύματα του Ινισέριν, μια από τις καλύτερες ταινίες που παίχτηκαν στα σινεμά αυτό τον χειμώνα, σκέφτηκα πόσο πολύ θέλω να επισκεφτώ την ιρλανδέζικη εξοχή. Μια μικρή πόλη που τίποτα δεν συμβαίνει. Που οι εποχές του χρόνου κυλούν ειρηνικά, οι άνθρωποι πηγαίνουν κάθε βράδυ στην ίδια παμπ, μιλούν με τους ίδιους γείτονες, πίνουν την ίδια μπίρα, κάνουν την ίδια κουβέντα. Οι άνθρωποι στο Ινισέριν νιώθουν τόσο ασφαλείς στη ρουτίνα τους, που όταν στην απέναντι ακτή ξεσπά ένας εμφύλιος πόλεμος, κανένας δεν δίνει σημασία. Δεν επηρεάζει σε τίποτα τις ζωές των κατοίκων, που αρμέγουν τις αγελάδες τους, μαζεύουν την μπουγάδα πριν από τη βροχή, φτιάχνουν γλυκό από τα φρούτα της εποχής κι αυτό ήταν όλο. 

Τον Οκτώβρη τα φύλλα των δέντρων ήταν κίτρινα. Έπειτα τα ρολόγια γύρισαν μια ώρα πίσω και οι δυνατοί άνεμοι του Νοέμβρη ήρθαν και φύσηξαν και ξεγύμνωσαν τα δέντρα. Στην πόλη του Νιου Ρος, οι καμινάδες έφτυναν καπνό, που έπεφτε χαμηλά και παρασυρόταν, αχνές, λεπτές τούφες που γρήγορα σκορπίζονταν πάνω από τις αποβάθρες, και σύντομα ο ποταμός Μπάροου, σκούρος σαν μαύρη μπίρα, φούσκωσε από τις βροχές. 

Στο Μικρά πράγματα σαν κι αυτά της Κλερ Κίγκαν, η πόλη του Νιου Ρος θυμίζει το Ινισέριν. Στις αρχές της δεκαετίας του '80 η ζωή δεν παρουσιάζει και πολλές διαφορές. Μοιάζει να έχει σταματήσει στις αρχές του αιώνα. Οι άνθρωποι στέκονται στην ουρά του ταχυδρομείου, χαζολογούν και κουτσομπολεύουν στα μικρά εμπορικά καταστήματα, παραγγέλνουν καυσόξυλα για τον χειμώνα. Ο Φέρλογκ ξυπνά κάθε πρωί προτού χαράξει, ρίχνει μια ματιά στις πέντε κόρες του και σκέφτεται πόσο τυχερός είναι που έχει δουλειά, φαγητό και πέντε κορίτσια που έχουν ανατραφεί σωστά και τον συνοδεύουνε στην εκκλησία. 

Καθόταν στο παράθυρο με την κούπα στο χέρι, κοιτάζοντας το δρόμο και το ποτάμι μέχρι εκεί που έφτανε το μάτι του, κι όλα τα μικροπράγματα που συνέβαιναν εκεί έξω: τα αδέσποτα σκυλιά που έψαχναν για αποφάγια στα σκουπίδια, τις σακούλες έξω από τα φαγάδικα και τους άδειους κάδους που τους παράσερνε η ορμή του ανέμου και η βροχή, τους τελευταίους θαμώνες που έφευγαν από την παμπ, τρεκλίζοντας στον δρόμο για το σπίτι. 

Αυτή είναι η ζωή στην ιρλανδέζικη ύπαιθρο. Οι άνθρωποι σιωπούν και κάνουν αυτό που οι άλλοι περιμένουν από αυτούς για να μπορέσουν να συνεχίσουν τη ζωή τους.

Τι αξία είχαν όλα αυτά; αναρωτιόταν ο Φέρλογκ. Δουλειά και ατέλειωτη έγνοια. Να σηκώνεται πριν βγει ο ήλιος και να πηγαίνει στη μάντρα, να πηγαίνει τις παραγγελίες, τη μία μετά την άλλη, από το πρωί ως το βράδυ, έπειτα να επιστρέφει αφού είχε πέσει ο ήλιος και να πλένει από πάνω του την κάπνα, να κάθεται για βραδινό στο τραπέζι και να κοιμάται μέχρι να ξυπνήσει πάλι, πριν βγει ο ήλιος, για να κάνει ακριβώς τα ίδια, για άλλη μια φορά.

Τι συμβαίνει όταν κάποιος αποφασίζει για μια φορά στη ζωή του να φανεί γενναίος; Υπάρχει καλοσύνη χωρίς θάρρος; Μπορεί ο Φέρλογκ να στρέψει την πλάτη του στη συνένοχη σιωπή των συγχωριανών του; Μπορεί κάποιος να ζήσει χωρίς τον γείτονά του, σε μια μικρή πόλη που η εκκλησία κρατά ομήρους τους κατοίκους της; 

* * * 

Claire Keegan, Μικρά πράγματα σαν κι αυτά (μτφρ. Μαρτίνα Ακητοπούλου), Μεταίχμιο, Αθήνα 2023. 

Heinrich Hoffmann: Για παιδιά με τρόπους

Όσοι είμαστε γονείς σκεφτόμαστε διαρκώς πόσο σωστότερα μεγαλώνουμε τα παιδιά σας σε σχέση με ό, τι έκαναν οι γονείς μας. Βέβαια, και εκείνοι μάς μεγάλωσαν σωστότερα από ό,τι είχαν μεγαλώσει οι ίδιοι. Όσοι δεν έχουμε παιδιά σκεφτόμαστε πως τα παιδιά των φίλων μας είναι πιο ευτυχισμένα από ό,τι ήμασταν εμείς στην ηλικία τους και ζουν με περισσότερη αυτοπεποίθηση και λιγότερο άγχος. Δεν  λένε με το ζόρι "ευχαριστώ", "παρακαλώ", "γεια σας", "πώς είστε;", όπως κάναμε εμείς, που όταν πηγαίναμε επισκέψεις σε συγγενείς δεν επιτρεπόταν να ψαρέψουμε παρά μόνο ένα σοκολατάκι από την φοντανιέρα. Το καταβροχθίζαμε το πρώτο λεπτό και υποφέραμε για το υπόλοιπο δίωρο στο καλοσιδερωμένο μας ρουχαλάκι, για να κερδίσουμε τον πολύτιμο έπαινο μιας θείας. 

Η κατσάδα σήμερα είναι από πασέ έως απαγορευμένη. Ποια ήταν η θέση της στα παιδικά βιβλία τον περασμένο αιώνα; Τι συνέβαινε με τα παιδικά αναγνώσματα όταν έκαναν την εμφάνισή τους; 

Η απάντηση βρίσκεται στον Struwwelpeter του Χάινριχ Χόφμαν (Πετροτσουλούφης στη μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη). Το βιβλίο αφορά ένα αγοράκι, τον Πέτρο, που δεν συμπεριφέρεται σωστά και σε καθεμιά από τις δέκα αυτοτελείς ιστορίες, παίρνει την τιμωρία του, που δεν είναι και πολύ επιεικής.

Σε μια ιστορία, για παράδειγμα, ο Πέτρος τρομοκρατεί και βασανίζει τα ζώα, ώσπου του επιτίθεται ένας σκύλος, του τρώει το φαγητό του, τον καταδαγκώνει και ο Πέτρος πέφτει στο κρεβάτι ετοιμοθάνατος. Και πράγματι η τιμωρία του αγοριού είναι επιεικής, αν σκεφτεί κανείς ότι στη δεύτερη ιστορία, το κοριτσάκι που παίζει με τα σπίρτα καίγεται ζωντανό. 

Το βιβλίο πολλές φορές κατηγορήθηκε για τα ρατσιστικά του σχόλια. Παρόλο που τα τρία λευκά αγόρια παίρνουν ένα μάθημα γιατί κοροϊδεύουν έναν έγχρωμο συμμαθητή τους, το μάθημα είναι να πέσουν μέσα σε μαύρο μελάνι και να γίνουν και τα ίδια κατάμαυρα!

Μία άλλη πολύ αγαπημένη μου είναι η ιστορία όπου ένα αγοράκι, παρά τις παρατηρήσεις της μαμάς του, πιπιλάει ασύστολα το δάχτυλό του, ώσπου εμφανίζεται ο γίγαντας με το τεράστιο ψαλίδι και του κόβει το δάχτυλο, για να μάθει. Και η καλύτερη από όλες, είναι εκείνη όπου το παιδάκι που δεν τρώει το φαγητό του απλώς πεθαίνει από ασιτία. 

Οι ιστορίες του Χόφμαν κυκλοφόρησαν το 1845. Δεν ξέρω εάν εξακολουθούν να επανεκδίδονται –μάλλον ως τεκμήριο μιας άλλης εποχής, όπου η αυστηρότητα και η πειθαρχία ήταν αρετές που έπρεπε κανείς να διδαχτεί ακόμη και με τον σκληρότερο τρόπο. Εάν εκείνα τα βιβλία ανέθρεψαν βασανιστές,  τα σημερινά θα βρουν έναν τρόπο, πέρα από τη σιγουριά και την αυτοπεποίθηση, να διδάξουν στα πιτσιρίκια την καλοσύνη;