Ιαπωνία - Μέρος 1ο: "Εικόνες ενός ρέοντος κόσμου"

Birds and flowers, byobu [Sesshu]

Αυτές τις μέρες η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων φιλοξενεί την έκθεση "Η Ιαπωνία και το βιβλίο", που οργανώθηκε σε συνεργασία με την ιαπωνική πρεσβεία και το Μουσείο Ασιατικής Τέχνης Κέρκυρας. Οι αίθουσες γέμισαν με καλλιτεχνήματα από τη συλλογή Μάνου, έλληνα διπλωμάτη που κατά τη διάρκεια της ζωής του απέκτησε πάνω από 9.000 έργα κινεζικής, ιαπωνικής και κορεάτικης τέχνης: κεραμεικά, πορσελάνες, ξυλόγλυπτα και ζωγραφικά έργα, τυπώματα και όπλα. Στην πραγματικότητα, ο Γρηγόριος Μάνος δεν ήταν ένας απλός συλλέκτης, αλλά ο πρώτος Έλληνας που ειδικεύτηκε στην τέχνη της Άπω Ανατολής. Σε όλη του τη ζωή αγόραζε έργα σε δημοπρασίες της Βιέννης και των Παρισίων, τα οποία δώρισε το 1919 στο ελληνικό κράτος με αντάλλαγμα μια μικρή σύνταξη και τον όρο να ιδρυθεί ένα μουσείο σινοϊαπωνικής τέχνης στην Κέρκυρα.

Fly fishing [Katsushika Hokusai]

Στην έκθεση της Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων παρουσιάζονται συνολικά 68 αντικείμενα, μεταξύ των οποίων τιμητική θέση έχουν τα έργα του Hokusai, πατέρα των σημερινών μάγκα και εμβληματικού καλλιτέχνη του Ουκίγιο-ε. Ουκίγιο-ε σημαίνει "εικόνες ενός ρέοντος κόσμου". Η ονομασία ήταν αρχικά "συνυφασμένη με τη βουδιστική θεώρηση που βασίζεται στο εφήμερο της ανθρώπινης ύπαρξης. Στη συνέχεια, όμως, κατέληξε να υποδηλώνει την ηδονοθηρική στάση απέναντι στο σήμερα, τις τελευταίες τάσεις της μόδας, την αναζήτηση της κομψότητας, καθώς και τη ζωή των αστών του Έντο". 

Katsushika Hokusai

Παρακολουθώντας κανείς την έκθεση μπορεί να φανταστεί τη ζωή στο λιμάνι του Έντο την εποχή της στρατιωτικής κυβέρνησης των Σαμουράι: τεχνίτες, έμποροι, απλοί άνθρωποι, καθημερινές ασχολίες, παρακολούθηση αγώνων σούμο, θεατρικές παραστάσεις καμπούκι, τεϊοποτεία, γκέισες, και περιοχές "νυχτερινών απολαύσεων". Όλα αποτυπώνονται στις ξυλογραφίες του Ουκίγιο-ε, μιας καλλιτεχνικής πρότασης των αστών που αντιδρούσαν στις χρυσοποίκιλτες παλιομοδίτικες πολυτέλειες των αυλικών. 

Katsushika Hokusai

Στις ξυλογραφίες είναι έντονη η παρουσία του φανταστικού και υπερφυσικού στοιχείου. Άλλωστε, υπήρχαν πολλές δοξασίες για άγνωστους και μυστηριώδεις κόσμους, που υμνούσε συχνά η ιαπωνική λογοτεχνία. Ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα του Hokusai ήταν οι "εκατό ιστορίες φαντασμάτων", δημοφιλές παιχνίδι της περιόδου Έντο, κατά τη διάρκεια του οποίου μια παρέα συγκεντρωνόταν σε μια αίθουσα και μοιραζόταν ιστορίες φαντασμάτων υπό το φως εκατό κεριών. Κάθε που τελείωνε μια ιστορία, έσβηνε ένα κερί, με αποτέλεσμα η σταδιακή συσκότιση του χώρου να δημιουργεί μια ολοένα και πιο υποβλητική ατμόσφαιρα. Τη στιγμή του απόλυτου σκότους, ένα πνεύμα έκανε την εμφάνισή του. 

Hyakumonogatari [Katsushika Hokusai]

Πολύ ενδιαφέρον είναι και το αφιέρωμα στη συλλογή βιβλίων του Λευκαδίου Χερν (1850-1904), ελληνοϊρλανδού διακεκριμένου δημοσιογράφου που παντρεύτηκε την κόρη ενός σαμουράι, έζησε στην Ιαπωνία ως πολιτογραφημένος Ιάπωνας πολίτης, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιαπωνική λογοτεχνία και λαογραφία και έγραψε πολλές ιστορίες φαντασμάτων βασισμένες σε τοπικούς μύθους.

Τις περισσότερες από αυτές τις ιστορίες τις είχε ακούσει από τη γυναίκα του, που γνώριζε καλά τη λαϊκή παράδοση της Ιαπωνίας. Πολλά βιβλία του, μάλιστα, ήταν εικονογραφημένα από τον ίδιο, μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες και έκαναν γνωστό στη Δύση τον πολιτισμό της Ιαπωνίας και την ιδιαίτερη ηθική των ανθρώπων της. 

Ο επισκέπτης μένει έκπληκτος από τη λεπταισθησία και την υπομονή κάθε Ιάπωνα καλλιτέχνη, αλλά και την αγάπη των Ιαπώνων για τη φύση, την καθημερινότητα και τις τελετουργίες της. Όλα όσα έχουμε απολαύσει στα βιβλία του Τανιζάκι, του Καουαμπάτα, του Όε, του Κακούζο και τόσων άλλων. 

***

[1] Για τη συλλογή του Γρηγορίου Μάνου ρίξτε μια ματιά εδώ. 

[2] Για τον Λευκάδιο Χερν εδώ. 

[3] Αναρτήσεις για την ιαπωνική λογοτεχνία εδώ, εδώ και εδώ. 

London spring calling

Petersham nurseries [Eleni Poulou]

Είμαι τόσο μα τόσο ενθουσιασμένη που θα ξαναταξιδέψω στο αγαπημένο μου Λονδίνο τις ημέρες του Πάσχα, που έχω αρχίσει να μπαίνω σε βρετανική διάθεση από τώρα. Βλέπω ταινίες των Μόντι Πάιθονς και κοιτάζω τις φωτογραφίες που έβγαλα σε όλα τα προηγούμενα ταξίδια. Επίσης, παρακολουθώ τη δουλειά νέων φωτογράφων που έχουν απαθανατίσει τη Βρετανία σε διάφορες γωνιές της. Το ίνσταγκραμ δίνει πολλή έμπνευση σ' αυτό. H Alixe Lay είναι  η αγαπημένη μου, αλλά ανακάλυψα επίσης το ενδιαφέρον ιστολόγιο A lady in London, που προτείνει πολλά και διάφορα σ'έναν ταξιδιώτη. 

Chelsea ["A lady in London"]

Έκανα λοιπόν μια λίστα όσων έχω δει στο κέντρο και δεν με ενδιαφέρει να ξαναδώ:

1. Oxford street

2. Picadilly circus

3. Covent Garden

4. Soho

5. Camden market

6. Trafalgar square

7. Leicester Square

8. Big Ben - Westminister Abbey

9. Buckingham palace
10.London Bridge & London tower

Σκέφτηκα επίσης τα μουσεία των οποίων είδα κατά καιρούς συλλογές και εκθέσεις:

1. British Museum

2. Victoria & Albert

3. National Gallery

4. Tate Modern

Σημείωσα τις γειτονιές που μου άρεσαν:

1. Notting Hill

2. Chelsea

3. Maida Vale

4. Marylebone

5. South Bank

6. Kensington 

7. Hampstead

8. Richmond - Teddington - Kingston

Αυτή τη φορά, όπως και όλες τις τελευταίες, θα μείνω σ' ένα όμορφο προάστιο δυτικά του Λονδίνου, επομένως το πιθανότερο είναι να μην έχω τον χρόνο να περιηγηθώ και πολύ στο κέντρο της πόλης. Δεν με πειράζει ιδιαίτερα, γιατί τις γειτονιές του κέντρου λίγο πολύ τις έχω δει. Αν επισκεπτόμουν ξανά κάποια απ' αυτές, θα ήταν το Chelsea, παρόλο που είναι κυριλέ και πανάκριβο, μόνο και μόνο για να τρυπώσω στο εκπληκτικό βιβλιοπωλείο John Sandoe Books. 

Νομίζω ότι για κάποιον που έχει επισκεφτεί την πόλη πολλές φορές, το κέντρο αξίζει μόνο για να δει μια έκθεση στην Tate Modern (φέτος είχε τη Φρίντα Κάλο, αλλά δυστυχώς δεν την προλάβαμε) και να περπατήσει σε μία από τις φανταστικές αγορές της. Αυτό το δεύτερο, βέβαια, είναι κομματάκι δύσκολο γιατί ο καιρός είναι συνήθως βροχερός στο Λονδίνο και επομένως είναι μάλλον ευκολότερο να τη βγάλεις χωμένος σε καφέ και βιβλιοπωλεία. Εγώ, πάντως, θα πήγαινα ευχαρίστως να ξαναδώ το παζάρι με τις αντίκες στην Portobello και να θυμηθώ το Notting Hill, θα έτρωγα σίγουρα κάτι στο πόδι (ή στο χέρι;) στην Barrow market και θα χαιρόμουν πολύ να χαζέψω παράξενα ρούχα και λογιών λογιών καλλιτεχνικά καλούδια στη Spitafields. Αλλά το ξέρω πως για τίποτα απ' αυτά δεν θα υπάρξει χρόνος, γιατί σε κάθε ταξίδι άλλες είναι οι προτεραιότητες. Πάντως έκανα τη σχετική λίστα και σημείωσα...

Τις αγορές από τις οποίες ψωνίσαμε:

1. Covent garden market

2. Camden market

3. Portobello market

4. Barrow market

5. Spitafields market

Νotting Hill ["A lady in London"] 

Αυτό που θα επιδιώξω να κάνω στο κέντρο, όμως, αν μπορέσω να του αφιερώσω την μία από τις επτά ημέρες που θα είμαι εκεί, θα είναι η βόλτα στα βιβλιοπωλεία. Αρχικά είχα σκεφτεί να επισκεφτώ το μικρούλι "βιβλιοπωλείο της Περσεφόνης" που βρίσκεται στη Russel square:

Persephone Books ["A lady in London"]

Persephone books ["A lady in London"]

Θα μπορούσα, μάλιστα, να το συνδυάσω με το London Review Bookshop στο Bloomsbury, που φαίνεται ακόμη ομορφότερο.

London review bookshop ["A lady in London"]

Ωστόσο, τελικά κατέληξα πως το καλύτερο θα ήταν να επισκεφτώ το Marylebone στο οποίο βρίσκεται το μουσείο του Σέρλοκ Χολμς, αλλά και το συγκλονιστικότερο βιβλιοπωλείο όλων των εποχών:

Daunt Books ["A lady in London] 

The Sherlock Holmes museum ["A lady in London"]

To Marylebone είναι πανέμορφο και μπορεί να συνδυαστεί με βόλτα στο Regent's park. Και, βέβαια, έκανα και μια λίστα από τα πάρκα που έχω πάει. Το αγαπημένο μου ήταν πάντοτε το Hyde park γιατί μου άρεσε να καθόμαστε με την αδερφούλα μου για καφεδάκι και κέικ καρότου στη Σερπαντίνα. Τώρα τελευταία χαζεύουμε τα ελάφια στο Bushy park. 

Να και τα πάρκα που περπατήσαμε:

1. St. James park

2. Holland park

2. Regents' park

4. Green park

5. Hyde park

6. Bushy park 

7. Richmont park

8. Kew gardens (τώρα τελευταία είχε μια ωραία έκθεση ορχιδέας)

Richmond [Eleni Poulou]

Μέχρι και πριν από 10-15 χρόνια (πρώτη φορά πήγα στο Λονδίνο το 2002) ήταν πολύ δύσκολο να βρεις στην πόλη καλό φαγητό. Κι αν έβρισκες, ήταν πανάκριβο ή επρόκειτο για κάποια έθνικ κουζίνα, συνήθως ασιατική. Σήμερα, υπάρχουν εκατομμύρια καφέ και παμπ που μπορείς να φας καλά, χωρίς να ξοδέψεις μια περιουσία. Έγραψα μερικά απ' αυτά. Όχι ότι είναι τα συγκλονιστικότερα, αλλά ήταν κοντά στις γειτονιές που έμενα, είχαν φιλική ατμόσφαιρα και είχα περάσει ζεστά και όμορφα.

Petersham nurseries [Eleni Poulou]

Αυτά που λάτρεψα και μετά χαράς θα ξανακαθόμουν/ξανάπινα/ξανάτρωγα ήταν:

1. Petersham nurseries (Richmond)

2. Anglers' pub (Teddington)

3. King's head pub (Teddington)

4. Mortimers' house 

5. Bills (Kingston)

6. Fallow deer (Teddington)

7. Serpantine (Hyde park)

Bristol

Λέω, λοιπόν, πως φέτος δεν θα έχω χρόνο για το κέντρο, γιατί αποφάσισα σ' αυτό το ταξίδι να δω τα πέριξ. 

Έχω σκεφτεί πως θα ήθελα κάποτε να δω:

1. Το Brighton

2. Το Bristol

3. Το Cambridge 

Cambridge ["A lady on London"]

Cambridge ["A lady in London"]

Η αγγλική εξοχή μου φαίνεται έτσι κι αλλιώς πανέμορφη και κάποια στιγμή θα επισκεφτώ οπωσδήποτε το Monks' house στο Sussex για να δω πού έγραψε τα μυθιστορήματά της η Βιρτζίνια Γουλφ και να περιηγηθώ στους κήπους του σπιτιού της. 

Monks' house, East Sussex

Έμαθα, μάλιστα, πως πωλείται στη φιλική τιμή του 1.250.000 λιρών το σπίτι του Yorkshire, όπου η Έμιλι Μπροντέ εμπνεύστηκε το αξεπέραστο μυθιστόρημά της "Ανεμοδαρμένα ύψη". 

Yorkshire, Ponden Hall

Θα ήθελα πάρα πολύ να επισκεφτώ...

Και πιο μακρινές εξοχές όπως: 

1. To Sussex

2. Το Yorkshire

3. To Castle Combe

4. Το West Lulworth

Bath

Bath

Αλλά γι' αυτή τη φορά λέω να αρκεστούμε στα:

1. Bath  

2. Windsor/ Eton village

H Αγγλία είναι μια υπέροχη χώρα και αν έχει λύσει κανείς το θέμα της διαμονής και μπορεί να φιλοξενηθεί, υπάρχει η δυνατότητα να κάνει πάμπολλα πράγματα χωρίς εξωφρενικά έξοδα. Η μετακίνηση είναι ακριβή, αλλά αν προνοήσεις, μπορείς να βρεις φτηνά εισιτήρια και να βολτάρεις χωρίς να γυρίσεις χρεωμένος. Εγώ αυτή τη φορά θα αφήσω κατά μέρος εκθέσεις, μουσεία και αξιοθέατα και θα αφιερώσω όλο μου τον χρόνο σε βόλτες, καφεδάκια, πάρκα και λουλουδάτες εξοχές. Ελπίζω ο καιρός να το επιτρέψει. 

***

Βιβλιοθήκες - Μέρος 3ο

Εθνική Βιβλιοθήκη, Βαλλιάνειο κτίριο

Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880

Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, μια από τις σπουδαιότερες φυσιογνωμίες στα ελληνικά γράμματα, διετέλεσε έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης από το 1880 έως το 1913. Όσοι τον γνώρισαν στη θέση αυτή μίλησαν και έγραψαν εντυπωσιασμένοι από τη μόρφωση, την αβρότητα των τρόπων και την εργατικότητά του. Ωστόσο, όταν ανέλαβε καθήκοντα, βρέθηκε μπροστά σε πολλές δυσάρεστες εκπλήξεις, κατανοώντας γιατί "ού μόνον δημοσιογράφοι, αλλά και υπουργοί, πρυτάνεις και έφοροι πολλάκις ωνόμασαν αυτή [τη βιβλιοθήκη] εν επισήμω εκθέσει εθνικόν αίσχος, σαπρίαν, σταύλον, σκελετόν, χάος και κυκεώνα". 

Πριν από το 1866, δεν υπήρχε στη βιβλιοθήκη ούτε ταξινόμηση, ούτε τάξη. Διαιρούνταν φυσικά σε τμήματα, αλλά οι τόμοι ήταν ανακατεμένοι, πεταμένοι από δω κι από κει, ενώ κανείς δεν ήξερε τι φυλάσσεται στην αποθήκη. Επρόκειτο για ένα "ακάθαρτο έλος", σημείωνε ο Ροΐδης, που παρέλαβε τη βιβλιοθήκη "ελεεινώς ηκρωτηριασμένη". Η ολοκλήρωση της απογραφής διαρκώς εκκρεμούσε, με αποτέλεσμα κανένας έφορος να μη γνωρίζει τι παραλαμβάνει από τον προκάτοχό του και τι οφείλει να παραδώσει στον διάδοχό του. Άλλωστε, ως τότε, για να αναλάβει κανείς αυτό το πόστο, δεν απαιτούνταν τόσο επιστημονικές γνώσεις όσο γνωριμίες:

Ως εν Ελβετία οικοδομούνται αι οικίαι, όπως ανθίστανται της χιόνος, εν Ολλανδία κατά της πλημμύρας και εν Μεξικώ κατά των εφόδων της ανεμοζάλης, ούτω και εν Ελλάδι, πρέπει να κατατάσσωνται αι βιβλιοθήκαι, όπως κάλλιον αντέχωσι κατά των εφόδων της πολιτικής.

Βασικό πρόβλημα της εθνικής μας βιβλιοθήκης ήταν ότι τα βιβλία της έκαναν φτερά. Όσες φορές κι αν τα μετρούσε, είχε απολέσει τα μισά από τα προικιά της. Ο Κουμανούδης, μάλιστα, κάθε φορά που έκανε μια δωρεά, σημείωνε πως αισθάνεται σαν να πετά τα βιβλία του στο πιθάρι των Δαναΐδων. Συγκεκριμένα, οι νόσοι από τις οποίες έπασχε η βιβλιοθήκη ήταν τρεις: η κατάχρηση του δανεισμού, η έλλειψη καταλόγου και η εξάρτηση από την πολιτική. 

Σε ό,τι αφορά την πρώτη περίπτωση, κάθε πρόσωπο με επιρροή και γνωριμίες μπορούσε να δανειστεί οτιδήποτε και μάλιστα με ασήμαντη αφορμή και επ' αόριστον. Αν, για παράδειγμα, το παιδί ενός βουλευτή ασθενούσε, η βιβλιοθήκη τού έστελνε μερικά σπάνια εικονογραφημένα βιβλία, και δεν τα ξανάβλεπε ποτέ. Έτσι, δεν μοιάζει καθόλου υπερβολικό το παράγγελμα:

Οσάκις ανήρ υψηλής περιωπής ζητεί παρ' υμών βιβλίον, το οποίον δεν επιθυμείτε να χάσετε, πρέπει ν' αποκρίνεσθε ευσεβάστως ότι δεν το έχετε. 

Όταν, πάλι, με βασιλικό διάταγμα επιτράπηκε η αποστολή βιβλίων μόνο σε καθηγητές, λογίους και υψηλόβαθμους δημοσίους υπαλλήλους, το αποτέλεσμα ήταν ο θησαυρός της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αντί να κοσμεί ιδιωτικές βιβλιοθήκες, να βρίσκεται διασκορπισμένος σε γυμνάσια, πανεπιστήμια, ειρηνοδικεία, επαρχεία, στρατώνες και πάει λέγοντας. Γενικώς, "πας τις δικαιούται να λαμβάνη βιβλία και ουδείς υποχρεούται να αποδίδη". Κι αφού δεν υπήρχε και κατάλογος, άντε να βρεις τα απολεσθέντα.

Η τρίτη νόσος, πάντως, έμοιαζε ανίατη. Είκοσι τρία χρόνια έφορος, ο Ροΐδης ποτέ δεν συνάντησε τα τέκνα λογιών λογιών βουλευτών και υπουργών που οι γονείς τους τους είχαν εξασφαλίσει μια θέση στη βιβλιοθήκη, ελάμβαναν υψηλούς μισθούς, πλην όμως ουδέποτε εμφανίζονταν. Φαίνεται πως η Ελλάδα ήταν "κράτος πτωχόν με Βουλήν πλουσίαν". Ο έφορος, λοιπόν, αναγκαζόταν να στέλνει επιστολές, υπενθυμίζοντας πως:

Οι κύριοι βουλευταί έχουσιν ιδίαν βιβλιοθήκην και εις ταύτην πολύ μάλλον ή εις την Εθνικήν απόκειται να περιθάλπτη των κυρίων βουλευτών τους προστατευομένους και ν' αμείβη τας εκλογικάς αυτών εκδουλεύσεις, αφού μάλιστα χορηγούσιν αυτή εκ του προϋπολογισμού επταπλάσιον του παρεχομένου εις την ημετέραν προς αγοράν ποσόν, επταπλάσιον επίσης προς βιβλιοδεσίαν και τριπλάσιον των γραφικών εξόδων. Ανάρμοστον δε είναι εις αντιπροσώπους χριστιανικού έθνους να λησμονώσι εις τοιούτον βαθμόν το παράγγελμα: "Ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσης". 

Θέλω να πιστεύω και ελπίζω πως θα έρθει καιρός που τα κείμενα του Ροΐδη θα πάψουν να είναι επίκαιρα και πως στο μέλλον θα διαβάζουμε τα ξεκαρδιστικά και τραγικότατα χρονογραφήματά του θαυμάζοντας τη λεπτή ειρωνεία της γραφής του, αλλά και αισθανόμενοι ευγνώμονες που επιτέλους κάτι μάθαμε απ' τα ατοπήματα του παρελθόντος. Πιθανότερο, βέβαια, μοιάζει διαβάζοντας τον Ροΐδη να παρηγοριόμαστε πως το κακό έχει τις ρίζες του στο παρελθόν και δεν αποτελεί ίδιον της εποχής μας. Αλλά, πάλι, ποτέ δεν ξέρεις. Η νέα βιβλιοθήκη, πάντως, είναι στολίδι για την πόλη και θα 'ταν ωραίο τέτοιοι χώροι πολιτισμού ν' αβγατίσουν και να πάψει πια να μας εκπλήσσει η ποιότητά τους. 

***

[1] Το κείμενο του Ροΐδη "Η Εθνική Βιλβλιοθήκη εν έτει 1880", πρωτοδημοσιεύτηκε το 1880 και κυκλοφόρησε το 1913 στη σειρά των Έργων του Εμμανουήλ Ροΐδη. Περιλαμβάνεται επίσης στη συλλογή Περί βιβλιοθηκών, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα. 

[2] Στις φωτογραφίες χώροι του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος όπου στεγάζεται η νέα Εθνική Βιβλιοθήκη. 

Βιβλιοθήκες - Μέρος 2ο

Λέγαμε λοιπόν την περασμένη φορά πόσο εχθρικές ήταν κάποτε για τον επισκέπτη οι βιβλιοθήκες. Είναι μια αλήθεια που δεν ισχύει φυσικά μόνο για τις βιβλιοθήκες της χώρας μας, αλλά για κάθε βιβλιοθήκη όπου γης και πατρίς (sic). Στο μυθιστόρημά του Η ωραία Ορτάνς, o Jacques Roubaud αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στις βιβλιοθήκες και αφηγείται με ξεκαρδιστικό τρόπο τις τεχνικές δίωξης που συνήθιζαν να εφαρμόζουν οι βιβλιοθηκάριοι στους υποφήφιους αναγνώστες. Η Βιβλιοθήκη μοιάζει με τεράστιο απρόσωπο ανθρωποφαγικό οργανισμό που θεωρεί τα βιβλία "ιδιοκτησία της, κλέος, αντίφερνα και θησαυρό". Τα ατενίζει, τα λατρεύει, τα θωπεύει ακατάπαυστα στη σκοτεινή σιωπή των πτερύγων της. Αμυντική στρατηγική της είναι να καθυστερεί όσο γίνεται περισσότερο τη στιγμή που πρέπει να εκθέσει τα βιβλία στο "ρυπογόνο μάτι των αδαών" αναγνωστών, που φυσικά έχουν στόχο να τα μουντζουρώσουν, να τα σχίσουν, να τα ζωγραφίσουν ή να τα κλέψουν. 

Σ' αυτή τη "βιβλιοθήκεια αυτοκρατορία", όπως την αποκαλεί ο Roubaud, μπορεί κανείς να βγάλει άκρη μόνο χάρη στη μακρά βάσανο, τη συνήθεια ή -το πιθανότερο- στη φιλία ενός βιβλιοθηκαρίου. 

Ας δεχθούμε ότι, ως εκ θαύματος, κατορθώνετε να βρείτε τα στοιχεία του βιβλίου που αναζητούσατε ή, απλούστατα, εγκαταλείποντας κάθε προσπάθεια εντοπισμού, παίρνετε στην απελπισία σας τα πρώτα που σας έπεσαν στα χέρια. Ότι συμπληρώνετε, ας πούμε, σωστά τα δελτία αίτησης για κάθε βιβλίο και τα αφήνετε στο κουτί που προορίζεται γι' αυτό τον σκοπό. Μολονότι έχασε την πρώτη αψιμαχία, δεν σημαίνει διόλου πως η Βιβλιοθήκη έχει ηττηθεί. 

Η Βιβλιοθήκη ακολουθεί τρεις διαφορετικές στρατηγικές εξόντωσης του επισκέπτη: την πλάνη, την αποτροπή και, σε ακραίες περιπτώσεις, το κλείσιμο μιας πτέρυγας. Στην πρώτη περίπτωση, το σωστό βιβλίο αποστέλλεται σε άλλον αναγνώστη, με αποτέλεσμα στους διαδρόμους της Βιβλιοθήκης (μιας ηρωίδας με χαρακτήρα πιο σατανικό κι απ' της Ορτάνς) να βλέπει κανείς απεγνωσμένους ερευνητές που ρίχνουν λοξές ματιές στον διπλανό τους και προσπαθούν να ανταλλάξουν βιβλία. Αν η τεχνική της πλάνης δεν έφερνε αποτελέσματα, ακολουθούσε η αποτροπή. Οι απαντήσεις του προσωπικού της Βιβλιοθήκης οδηγούσαν τους ερευνητές σε ακόμη μεγαλύτερη απελπισία:

Ο διανομέας των βιβλίων παρουσιάζεται με το καροτσάκι στη σειρά που κάθεστε. Δεν υπάρχει τίποτα για σας. Περνάει ακόμα μισή ώρα. Τότε σας επιστρέφουν το δελτίο παραγγελίας, συνήθως τσαλακωμένο, με την ένδειξη: "Λείπει από τη θέση του". Την άλλη μέρα ζητάτε πάλι το βιβλίο. Η απάντηση αυτή τη φορά είναι: "επανελέγξατε τα στοιχεία". Την τρίτη μέρα λαμβάνετε την απάντηση: "στο βιβλιοδετείο" και, τέλος, την τέταρτη, με μια εκλεπτυσμένη ωμότητα, την οποία απολαμβάνει κανείς σε όλο της το μεγαλείο: "σας χορηγήθηκε την..." και έπεται η ημερομηνία της πρώτης αίτησής σας. 

Αν καμία από τις δύο στρατηγικές που αναφέρθηκαν δεν φέρει αποτελέσματα, η Βιβλιοθήκη βάζει σε λειτουργία τα μεγάλα μέσα και πολύ απλά... κλείνει. Μπορεί να μην κλείσει ολόκληρη, αλλά κλείνει λίγο λίγο. Κι έτσι, κάθε φορά που ένας ενοχλητικός βιβλιοφάγος ψάχνει κάτι, έχει κλείσει το τμήμα από το οποίο κανονικά θα το προμηθευόταν. Αυτή η τακτική στρίμωξε ακόμη και την Ορτάνς, που είχε στείλει ένα μέλος της Ακαδημίας στο νοσοκομείο με νευρική κρίση. Το αποτέλεσμα λοιπόν ήταν...

Να κλείσει αιφνιδιαστικά, επ' αόριστον και χωρίς προειδοποίηση μια ολόκληρη πτέρυγα. Έτσι, τη Δευτέρα ήταν αποκλεισμένη η ποίηση, την Τρίτη τα μαθηματικά, την Τετάρτη τα βιβλία ιστορίας ναυσιπλοΐας ή τα μεταγενέστερα του 1863. 

Να μια απροσδόκητη επίθεση που θα πτοούσε και τον πιο πείσμονα εχθρό -ή μάλλον φίλο- της Βιβλιοθήκης. Βέβαια, μετά από έναν ολόκληρο χρόνο επίμονων επισκέψεων η Ορτάνς θα μάθει να εξουδετερώνει όλες της παγίδες της Βιβλιοθήκης. Αρχίζει μάλιστα να προκαλεί τον φθόνο των υπόλοιπων επισκεπτών, μιας και παρουσίαζε πρωτοφανές ποσοστό επιτυχίας στον δανεισμό και την απόκτηση των βιβλίων που την ενδιέφεραν. 

Οι Βιβλιοθήκες-τέρατα, λοιπόν, δεν αποτελούσαν χαρακτηριστικό της ελληνικής επικράτειας. Κάθε άλλο, θα έλεγα. Όσο για την Εθνική Βιβλιοθήκη, στην οποία θα είναι αφιερωμένο το τρίτο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος, σήμερα για πρώτη φορά βάζει τα καλά της και δείχνει φιλικό και φιλόξενο πρόσωπο στον κόσμο. Όσοι είχαν διατελέσει έφοροι, όμως, έχουν πολλά ράμματα για τις γούνες της. Πρώτος και καλύτερος ένας από τους σημαντικότερους χρονογράφους και λογοτέχνες του 19ου αιώνα, ο αγαπημένος Εμμανουήλ Ροΐδης. 

***

[1] Η "Βιβλιοθήκη" αποτελεί κεφάλαιο από το μυθιστόρημα του Jacques Roubaud Η ωραία Ορτάνς.  Απόσπασμά του περιλαμβάνεται στη συλλογή Περί βιβλιοθηκών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα. 

[2] Οι φωτογραφίες είναι της κυρίας που γράφει, από το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, όπου στεγάζεται το νέο κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Βιβλιοθήκες - Μέρος 1ο

"Black diamond", βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης 

Στις 10 Μαρτίου του 1981 ο Ουμπέρτο Έκο εκφώνησε τον λόγο του "De bibliotheca", συμμετέχοντας στον εορτασμό των εικοσιπέντε χρόνων από την εγκατάσταση της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης του Μιλάνου στο Palazza Sormani. Στην ομιλία του έθιξε πολλά ζητήματα που αφορούν τη λειτουργία των βιβλιοθηκών και αναρωτήθηκε: Τι εξυπηρετεί μια βιβλιοθήκη τελικά; Την αποθησαύριση των βιβλίων; Την αποθήκευση και διαφύλαξή τους από τη φθορά; Ή μήπως την ανάγνωση;

Στην έναρξη του λόγου του απαρίθμησε όλα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να συγκεντρώνει μια κακή βιβλιοθήκη. Ας πούμε, σε μια τέτοια βιβλιοθήκη τα βιβλία απαγορεύεται να μεταφερθούν και τα φωτοτυπικά μηχανήματα απουσιάζουν εντελώς. Στην περίπτωση που υπάρχουν, η πρόσβαση σ΄ αυτά πρέπει οπωσδήποτε να είναι χρονοβόρα και κοπιαστική, ώστε -ει δυνατόν- ο αναγνώστης να μετανιώσει για την επιθυμία του να φωτοτυπήσει το οτιδήποτε. Επίσης: 

Βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης

- Ο βιβλιοθηκάριος πρέπει να θεωρεί τον αναγνώστη εχθρό του, χασομέρη (άλλως θα πήγαινε να δουλέψει) και δυνάμει κλέφτη. 

- Το γραφείο πληροφοριών πρέπει να είναι απρόσιτο. 

- Ο δανεισμός πρέπει να αποθαρρύνεται. 

- Ο δανεισμός από βιβλιοθήκη σε βιβλιοθήκη πρέπει να είναι αδύνατος ή, εν πάση περιπτώσει, πρέπει να παίρνει μήνες. Οπωσδήποτε είναι προτιμότερο να μη γνωρίζει κανείς τι υπάρχει στις άλλες βιβλιοθήκες.

- Συνεπεία όλων αυτών, οι κλοπές πρέπει να είναι ευκολότατες.

- Τα ωράρια πρέπει να συμπίπτουν επακριβώς με τα ωράρια εργασίας. 

- Δεν επιτρέπεται να κινηθείς στο εσωτερικό της βιβλιοθήκης και πολύ λιγότερο να βγεις έξω να τονωθείς κάπως, χωρίς προηγουμένως να επιστρέψεις τα βιβλία που έχεις πάρει, ούτως ώστε να πρέπει να τα  ξαναζητήσεις αφού πιεις τον καφέ σου.

- Αν είναι δυνατό, να μην υπάρχουν καθόλου τουαλέτες.

Όλα αυτά τα εξωπραγματικά είναι σίγουρα γνώριμα σε όσους είχαμε κάποτε επιχειρήσει να επισκεφτούμε μια βιβλιοθήκη και φύγαμε τελικά με την ουρά στα σκέλια, σαν μαλωμένα κουτάβια. Η βιβλιοθήκη ήταν χώρος  που γεννούσε στον επισκέπτη δέος, αλλά του έκοβε τα φτερά σε οτιδήποτε ήθελε να κάνει. Τουλάχιστον αυτό ίσχυε πριν από μερικά χρόνια για τις βιβλιοθήκες της Αθήνας. Για άλλες πόλεις της Ελλάδας δε γνωρίζω τι γίνεται, αν και η βιβλιοθήκη της Αλεξανδρούπολης που επισκέφτηκα πέρυσι είναι πια ανακαινισμένη και φιλικότατη, ενώ εξαιρετικά σχόλια ακούγονται για την πρότυπη βιβλιοθήκη της Βέροιας. Η Εθνική Βιβλιοθήκη, πάντως, που αποτελούσε και αποτελεί κόσμημα για το κέντρο της Αθήνας -εννοώ αρχιτεκτονικά-, όσο στεγαζόταν στο Βαλλιάνειο κτίριο, ήταν εχθρική για τον επισκέπτη. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε πόσοι είχαν βγάλει κάρτα μέλους και τελικά δεν την χρησιμοποίησαν παρά μόνο μία ή καμία φορά. 

Ο Έκο στο κείμενο της ομιλίας του συγκρίνει δυο αγαπημένες του βιβλιοθήκες: τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Γέιλ και τη βιβλιοθήκη του Τορόντο. Η πρώτη είναι παλαιού τύπου, κυριαρχεί το γνωστό υποβλητικό ημίφως, ο αναγνώστης δεν έχει φυσικά πρόσβαση στα βιβλιοστάσια και οι κανόνες λειτουργίας είναι ιδιαίτερα αυστηροί. Αντίθετα, η βιβλιοθήκη του Τορόντο είναι ολόφωτη,  δίνει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να περιηγηθεί, να διαβάσει, να φωτοτυπήσει και να δανειστεί εύκολα:

Ο ερευνητής μπορεί να περιφέρεται περιεργαζόμενος τα βιβλία στα ράφια, να παίρνει αυτά που θέλει κι ύστερα να πηγαίνει σε μια αίθουσα με ωραιότατες πολυθρόνες, όπου κάθεται και διαβάζει. 

Οι βιβλιοθήκες για χρόνια απευθύνονταν σε αναγνώστες που γνώριζαν ακριβώς τον τίτλο και το περιεχόμενο του βιβλίου που αναζητούσαν και δεν έδιναν ποτέ τη δυνατότητα σε κάποιον να ανακαλύψει ένα σπάνιο βιβλίο ή ένα βιβλίο του οποίου την ύπαρξη δεν είχε καν υποψιαστεί, περιπλανώμενος στους χώρους τους. Είναι αλήθεια πως μόνο η ελεύθερη πρόσβαση στα ράφια μπορεί να μετατρέψει την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη σε πραγματική περιπέτεια. Διαφορετικά, θα έχουμε βιβλιοθήκες "φρουρημένες από κέρβερους που εχθρεύονται τον χρήστη και αναζητούν τρόπο να μην του δώσουν το βιβλίο", δηλαδή βιβλιοθήκες άδειες από επισκέπτες. 

Έπρεπε να φτάσουμε στον 21ο αιώνα για δούμε βιβλιοθήκες στα μέτρα του καθημερινού ανθρώπου και όχι του ειδικευμένου και εξαιρετικά ενημερωμένου επιστήμονα. Βιβλιοθήκες όπου τα βιβλία δεν θα προστατεύονται μόνο, αλλά και θα διαβάζονται. Στο κείμενο της Ουνέσκο για τη λειτουργία των βιβλιοθηκών αναφέρεται ξεκάθαρα πως το κτίριο της βιβλιοθήκης πρέπει να είναι σε σημείο κεντρικό, να παρέχει εύκολη πρόσβαση σε άτομα με ειδικές ανάγκες, να είναι ανοιχτό σε ωράρια φιλικά για το κοινό, να είναι ευχάριστο στην όψη, άνετο και φιλόξενο: 

Η βιβλιοθήκη οφείλει να είναι εύκολα προσιτή και οι πόρτες της πρέπει να είναι διάπλατα ανοιχτές σε όλα τα μέλη της κοινότητας που θα μπορούν να τη χρησιμοποιούν ελεύθερα, ανεξάρτητα από χρώμα, εθνικότητα, ηλικία, φύλο, θρησκεία, γλώσσα, κοινωνική κατάσταση και μορφωτικό επίπεδο".

Βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης

Δεν έχω επισκεφτεί πολλές βιβλιοθήκες του εξωτερικού, αλλά σε ένα ταξίδι μου στη Δανία με είχε εντυπωσιάσει το ότι το σημείο της Κοπεγχάγης που συγκέντρωνε περισσότερο νέο κόσμο, φοιτητές, σπουδαστές, μαθητές που διάβαζαν, συζητούσαν, μοιράζονταν το φαγητό τους και έπιναν καφέ ήταν η βιβλιοθήκη της πόλης. Ένα πραγματικό διαμάντι (το μαύρο διαμάντι, όπως λέγεται) που συνδυάζει με ιδανικό τρόπο το παλιό με το καινούργιο, καλωσορίζει τον επισκέπτη και του επιτρέπει να περιηγηθεί παντού. 

Σήμερα για πρώτη φορά στα χρονικά έχουμε στην Αθήνα μια τέτοια βιβλιοθήκη που, παρά τις όποιες επιφυλάξεις για το σημείο, τον χορηγό κλπ., μικροί και μεγάλοι παραδέχονται πως είναι χάρμα οφθαλμών. Ο Μπόρχες έγραφε πως η βιβλιοθήκη αποτελεί ένα πρότυπο σύμπαντος. Αν θέλουμε να φανταστούμε το σύμπαν όμορφο, πρέπει να το πλάσουμε στα μέτρα του ανθρώπου, συμπλήρωνε ο Έκο. 

Στα μέτρα του ανθρώπου σημαίνει ακόμα και χαρούμενο, ακόμα και με τη δυνατότητα του καπουτσίνο, ακόμα και με τη δυνατότητα να καθίσουν κάποιο απόγευμα δυο φοιτητές στον καναπέ και δεν λέω να παραδοθούν σε τρομερούς εναγκαλισμούς, αλλά να ερωτοτροπήσουν λιγάκι στη βιβλιοθήκη καθώς παίρνουν και ξαναβάζουν στα ράφια κάποια βιβλία επιστημονικού ενδιαφέροντος. Μ' ένα λόγο, μια βιβλιοθήκη στην οποία επιθυμεί κανείς να πάει και που μετατρέπεται σταδιακά σε μια μεγάλη μηχανή για τον ελεύθερο χρόνο. 

Αυτό που απομένει τώρα είναι να φανταστούμε ένα σχολείο που θα διδάσκει στους μαθητές πώς να χρησιμοποιούν μια βιβλιοθήκη, πώς να χειρίζονται ένα μηχάνημα προβολής μικροφίλμ ή έναν κατάλογο, πώς να αναζητούν ηλεκτρονικά το υλικό που τους ενδιαφέρει, πώς να αυτοεξυπηρετούνται στον χώρο, πώς να επικοινωνούν και να συνεργάζονται με τους υπαλλήλους, πώς να αντιμετωπίσουν όσους τους ειρωνευτούν ή τους αποθαρρύνουν και κυρίως πώς να σέβονται τον κόπο του καθενός που βρίσκεται εκεί για να τους εξυπηρετήσει. 

***

[1] Το κείμενο του Έκο υπάρχει στη συλλογή Περί βιβλιοθηκών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα. 

[2] Οι φωτογραφίες του μαύρου διαμαντιού της Κοπεγχάγης τραβήχτηκαν ένα παγωμένο χριστουγεννιάτικο απόγευμα του 2015. 

Πώς να 'ναι η ζωή στη Ρωσία; - Μέρος 3ο

Ημέρα της γυναίκας σήμερα και ξέρουμε πως η γυναίκα αξίζει τον σεβασμό κάθε μέρα του χρόνου, αλλά είναι ευκαιρία να φανούμε για μια φορά επίκαιροι.  Στις απορίες μας σήμερα απαντούν τα έργα του ρώσου ζωγράφου Vladimir Lyubarov. Πώς λέτε, λοιπόν, να περνούν την καθημερινότητά τους τα κορίτσια στη Ρωσία;

Τραγουδούν στη χορωδία της πόλης τους; 

Κάνουν βόλτες με το ποδήλατο; 

Συναντούν τις φιλενάδες τους στα χαμάμ;

Κάνουν γυμνισμό μόλις ξεμυτίσει ο ήλιος;

Βγαίνουνε για παγωτό;

Ασχολούνται με την επικαιρότητα;

Κάνουν πικ-νικ;

Αγαπούν το πατινάζ;

Χτενίζουν τα μαλλιά τους μιζαμπλί για να είναι ασορτί με τα παραδοσιακά ρώσικα κρουασανάκια;

Πάντως, αγαπούν την πρωινή γυμναστική...

Κι όταν το κρύο γίνεται τσουχτερό, πίνουνε ένα ποτηράκι. 

***