Ρέκβιεμ

Στα φοβερά χρόνια της γιεζόφσινα, πέρασα δεκαεφτά μήνες περιμένοντας στην ουρά, μπροστά στις φυλακές του Λένινγκραντ. Μια μέρα, κάποιος με "αναγνώρισε". Τότε, μια γυναίκα που στεκόταν πίσω μου και δεν είχε ακούσει βέβαια ποτέ το όνομά μου, ξύπνησε απ' την άκαμπτη νάρκη όπου πέφταμε όλοι μας και με ρώτησε με τα μελανιασμένα χείλη της, σκύβοντας στ' αυτί μου, (εκεί, όλοι μίλαγαν ψιθυριστά): 

- Κι αυτό, μπορείτε να το περιγράψετε;

Κι εγώ της είπα: 

- Μπορώ. 

Τότε, κάτι σαν χαμόγελο γλίστρησε πάνω σ' αυτό που ήταν κάποτε το πρόσωπό της. 

Το Ρέκβιεμ της Άννας Αχμάτοβα περιέχει ποιήματα  γραμμένα από το 1930 ως το 1957. Αναφέρονται στην περιπέτεια και φυλάκιση του γιου της Λεβ Γκουμιλιόφ, που συνελήφθη την εποχή των μεγάλων προπολεμικών εκκαθαρίσεων του Γιεζόφ.

Τον καιρό που η ποίηση της Αχμάτοβα απαγορευόταν, φίλοι της εμπιστεύονται αντίτυπα ο ένας στον άλλο, ενώ τα χειρόγραφά της αποστηθίζονται, για να μη βυθιστούν στη λήθη, και μετά καίγονται.

Η χώρα της βουλιάζει στο χάος και τη φτώχεια, ο σύζυγός της εκτελείται, ο γιος της εξορίζεται και φυλακίζεται, η ίδια φιμώνεται ως αστή, αποστάτρια, νοσηρά και αντιδραστικά σκοταδιστική «ποιήτρια των σαλονιών», κι όμως γράφει:

Όχι, δεν ζήτησα τον ξένο ουρανό,

ούτε φτερούγας ξένης προστασία –

ήμουν με τον λαό μου τότε εδώ

όπου ο λαός μου ζούσε μες στη δυστυχία.

Το Ρέκβιεμ είναι αφιερωμένο σε όλα τα θύματα του κομμουνιστικού καθεστώτος. Μα πάνω απ' όλα είναι μια συλλογή στην οποία διαβάζει κανείς τη λατρεία της μάνας για τον γιο της, τον πόνο, την αγωνία, τον φόβο και τον εξευτελισμό, την αναμονή μπροστά στις φυλακές, την αγωνία έξω από τα δεσμωτήρια, τη βάσανο. 

Είναι μια ευκαιρία να συλλογιστούμε την εχεμύθεια και τη διατήρηση της μνήμης ως πράξεις αντίστασης στις σιωπές της Ιστορίας. 

***

[1] Άννα Αχμάτοβα, Ρέκβιεμ (μτφρ.: Άρης Αλεξάνδρου, εισαγωγή: Sophie Benech, επίμετρο: Γιώργος Κοροπούλης), Άγρα, Αθήνα 2021.

[2] Άλλη μια ανάρτηση για την Άννα Αχμάτοβα εδώ. 

Τι μ' ενδιαφέρει

 Τα ποιήματα. 

Να βάζω σκέψεις σε ποιήματα. 

Να βγάζω σκέψεις από ποιήματα. 

Και ξανά να βάζω σκέψεις σε ποιήματα. 

Η πρόζα. 

Η φώτιση, η έμπνευση, η διαύγεια, η υπερσυνείδηση.

Οι δρόμοι προς την επίτευξή τους.

Η ανακάλυψη του δικού μου προσωπικού συστήματος επίτευξής τους.

Διάφορες γνώσεις άγνωστων επιστημών. 

Οι κοινοί νόμοι διαφορετικών φαινομένων. 

Το τίποτα και το μηδέν. 

Οι αριθμοί. 

Τα σύμβολα. 

Τα γράμματα. 

Τα τυπογραφικά στοιχεία και οι γραφικοί χαρακτήρες. 

Ό,τι δεν έχει καμιά λογική σημασία, το παράλογο. 

Ό,τι προκαλεί γέλιο. 

Το χιούμορ.

Οι φυσικοί στοχαστές. 

Οι οιωνοί. 

Οι ιδιαίτερες, προσωπικές δεισιδαιμονίες των ανθρώπων. 

Τα θαύματα. 

Τα ταχυδακτυλουργικά κόλπα, αλλά μόνο με τα χέρια, όχι τα τρικ με διάφορα σύνεργα. 

Οι ανθρώπινες σχέσεις, προσωπικής υφής. 

Οι καλοί τρόποι. 

Τα ανθρώπινα πρόσωπα. 

Η γυναικεία ομορφιά. 

Η γυναικεία σεξουαλική φυσιολογία. 

Οι οσμές. 

Η εξάλειψη της σιχαμάρας. 

Το νίψιμο, το μπανιάρισμα, το λουτρό. 

Η καθαριότητα και η βρομιά. 

Η τροφή. 

Η παρασκευή κάποιων φαγητών. 

Το σερβίρισμα του φαγητού στο τραπέζι. 

Το κάπνισμα πίπας και πούρου. 

Η διαρρύθμιση κτιρίων, διαμερισμάτων και δωματίων. 

Τα ανδρικά και τα γυναικεία ρούχα. 

Μ' ενδιαφέρει τι ενδιαφέρει τους άλλους. 

Τι κάνουν οι άνθρωποι όταν είναι μόνοι τους. 

Ο ύπνος.

Τα σημειωματάρια. 

Να γράφω σε χαρτί με μελάνι ή μολύβι. 

Τα χαρτί, η μελάνη, το μολύβι. 

Η καθημερινή καταγραφή των συμβάντων. 

Τα μικρά κοντότριχα σκυλιά. 

Οι γυναίκες, αλλά μόνο του τύπου μου. 

Οι μυρμηγκοφωλιές. 

Τα μπαστούνια περιπάτου. 

Το νερό

Ο τροχός

Η μετεωρολογία.

Μ' ενδιαφέρουν οι καλές γριούλες από καλή οικογένεια. 

***

[1]  Δανιήλ Χαρμς, γαλάζιο τετράδιο (μτφρ. Ροδούλα Παππά), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2010.

[2] Αναρτήσεις για τον Δανιήλ Χαρμς εδώ, εδώ και εδώ. 

Τι μ' αρέσει

Μ' αρέσει να γράφω. Μ' αρέσει να παρατηρώ συμπαθητικούς ανθρώπους. Μ' αρέσει να παρατηρώ όμορφες γυναίκες. Μ' αρέσει να τρώω. Μ' αρέσει να καπνίζω πίπα. Μ' αρέσει να τραγουδάω. Μ' αρέσει να 'μαι ξαπλωμένος δίπλα στο νερό μια πολύ ζεστή μέρα, αλλά να έχω γύρω μου πολλούς συμπαθητικούς ανθρώπους, μεταξύ των οποίων πολλές ενδιαφέρουσες γυναίκες. Μ' αρέσουν τα μικρά κοντότριχα σκυλιά. Μ' αρέσει το καλό χιούμορ. Μ' αρέσει το παράλογο. Μ' αρέσουν τα ρολόγια, ειδικά τα χοντρά ρολόγια τσέπης. Μ' αρέσουν τα σημειωματάρια, η μελάνη, το χαρτί και τα μολύβια. Μ' αρέσει να περπατάω στην Πετρούπολη και κυρίως: στη λεωφόρο Νιέφσκι, στο Πεδιόν του Άρεως, στον Θερινό Κήπο, στη γέφυρα της Αγίας Τριάδας. Μ' αρέσει να κάνω βόλτες στο πάρκο της Αικατερίνης στο Τσάρσκογε Σελό. Μ' αρέσει να περπατάω δίπλα στη θάλασσα, στη Λάχτα, στο Όλγκινο, στο Σεστρορέτσκ και στα ιαματικά λουτρά της περιοχής. Μ' αρέσει να περπατάω μόνος μου. Μ' αρέσει να είμαι παρέα με ντελικάτους ανθρώπους.[1] 

Δανιήλ Χαρμς,  "Τι μ' αρέσει"

[1] Δανιήλ Χαρμς, γαλάζιο τετράδιο (μτφρ. Ροδούλα Παπά), Νεφέλη, Αθήνα 2010.

[2] Εικόνα: Edward Gorey.

[3] Μια ολοκληρωμένη ανάρτηση για τον Δανιήλ Χαρμς εδώ. 

Δανιήλ Χαρμς

"Η ζωή σαν έργο τέχνης"

Ο Χβιλικέφσκι έτρωγε ξινόμουρα, προσπαθώντας να μην ξινίζει τα μούτρα του. Περίμενε ότι όλοι θα λέγανε:"Τι δυνατός χαρακτήρας!". Αλλά δεν είπε κανείς τίποτε. 

Δανιήλ Χαρμς, ποιητής. Γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1905. Γιος ευγενών. Απείθαρχος και ανυπάκουος, αποβλήθηκε από το γερμανικό γυμνάσιο όπου φοιτούσε, και τελείωσε το σχολείο στο γυμνάσιο που διηύθυνε η θεία του. Συνελήφθη για πρώτη φορά από το σοβιετικό καθεστώς το 1925 για την απαγγελία ποιήματος του αντιφρονούντος ποιητή Νικολάι Γκουμιλιόφ. Ήρθε σε επαφή με την ποίηση Ζαούμ –μια απόπειρα δημιουργίας ποιητικής γλώσσας αποτελούμενης μόνο από φθόγγους και φωνήματα, που είχε στόχο να εκφράσει "τον ίλιγγο του ανθρώπου που προσπαθεί να σκαρφαλώσει στις απότομες πλαγιές των κοινωνικών πειραμάτων". 

Συμμετείχε σε ομάδα αριστερών πρωτοποριακών ποιητών. Στο δοκίμιό του "Αντικείμενα και μορφές" γράφει τη φράση "Η πέμπτη σημασία του ντουλαπιού είναι ντουλάπι" και έτσι προκύπτει το σλόγκαν της ομάδας "Η τέχνη είναι ντουλάπι". Τον Οκτώβριο του 1928 ίδρυσε την "Ένωση Πραγματικής Τέχνης " Ουμπεριού. 

Οι Ουμπεριού είναι άνθρωποι "πραγματικοί και συγκεκριμένοι μέχρι το μεδούλι", "τίμιοι εργάτες της τέχνης τους", που "διευρύνουν και εμβαθύνουν τη σημασία του αντικειμένου και της λέξης", δημιουργούν "όχι μόνο μια καινούργια ποιητική γλώσσα" αλλά και μια "καινούργια αίσθηση της ζωής και των αντικειμένων της". Τονίζεται ως υπέρτατη αρχή η πολυφωνία και η ύπαρξη διαφορετικών τάσεων στο εσωτερικό της ομάδας. Η ομάδα αποστασιοποιείται από το ρεαλισμό που προωθείται από το σοβιετικό κράτος. 

Παρόλο που δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη το Πανενωσιακό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων, όπου ο Ζντάνοφ διατύπωσε τους κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η σοβιετική τέχνη δεν θύμιζε σε τίποτα πια το πρωτοποριακό ξεκίνημά της. Ο Χαρμς  δεν μπορούσε να ζήσει από την ποίηση και βιοποριζόταν αποκλειστικά από τη συγγραφή βιβλίων παιδικής λογοτεχνίας.

Παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο του Δανιήλ Χαρμς

Η ομάδα Ουμπεριού έκανε την τελευταία εμφάνισή της στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αργότερα, τα μέλη της κατηγορήθηκαν από το σταλινικό καθεστώς για παραίτηση από τη ζωή, ασυνάρτητη ποίηση, ανόητες δακτυλουργίες που υπονομεύουν τη δικτατορία του προλεταριάτου. "Αντιδραστικοί τσιρκολάνοι", "λογοτέχνες-χούλιγκαν" και ταξικοί εχθροί δεν χωρούσαν στο σοβιετικό καθεστώς. Ο Χαρμς επίσης κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε παράνομη ένωση λογοτεχνών και αντισοβιετική δράση:

Δουλειά μου είναι η λογοτεχνία. Δεν έχω πολιτικό προσανατολισμό και το ζήτημα που με απασχολεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο είναι: η λογοτεχνία. Δηλώνω ότι στον τομέα της λογοτεχνίας δεν είμαι σύμφωνος με τη σοβιετική πολιτική και επιθυμώ, ως αντιστάθμισμα των μέτρων που ισχύουν σήμερα, την ελευθερία του λόγου τόσο για την προσωπική μου δημιουργία, όσο και για εκείνη των λογοτεχνών με τους οποίους συνδέομαι πνευματικά και ανήκουμε στην ίδια λογοτεχνική ομάδα. 

Λίγο αργότερα, ο άλλοτε υπερασπιστής της καλλιτεχνικής ελευθερίας Μαξίμ Γκόρκι έγινε δεξί χέρι του Ζντάνοφ και πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης Συγγραφέων, διατυπώθηκαν σαφώς οι αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και ο Χαρμς εξορίστηκε στο Κουρσκ.

Ό,τι έγραψα ως τώρα το έγραψε ένας άνθρωπος. Αν ο Θεός δώσει να ζήσω κάτι άλλο, θα ξαναγράψω. Κι ό,τι γράψω θα το γράψει ένας άλλος άνθρωπος. 

Τα επόμενα χρόνια ο Χαρμς υποφέρει από την πείνα και τις κακουχίες και επιβιώνει πουλώντας τα πράγματά του. Στις επιστολές του σε φίλους και συντρόφους του ποιητές παρακαλεί να του στείλει ο Θεός τον θάνατο: "Απορώ με τη δύναμη των ανθρώπων. Ορίστε, είναι κιόλας 12 Ιανουαρίου 1938. Η κατάστασή μας έχει χειροτερέψει πάρα πολύ, κι όμως συνεχίζουμε. Θεέ μου, στείλε μας γρήγορα το θάνατο". 

Έτσι αρχίζει η πείνα:

Το πρωί ξυπνάς καλοδιάθετος, 

Μετά νιώθεις αδύναμος,

Μετά αρχίζει η πλήξη, 

Μετά αρχίζεις να χάνεις

τη δύναμη της γρήγορης σκέψης -

Μετά έρχεται η γαλήνη

Και μετά αρχίζει η φρίκη. 

Παρόλο που δεν είχε διαπράξει καμία ενέργεια κατά της σοβιετικής εξουσίας, ο Δανιήλ Χαρμς πέθανε το 1942 στην ψυχιατρική πτέρυγα των φυλακών Κρεστί, κατά πάσα πιθανότητα από ασιτία. Είχαν προηγηθεί περίπου δέκα χρόνια πείνας, φυλάκισης και εξορίας. 

Στα γραπτά αυτού του τόσο μεγάλου και τόσο διαφορετικού συγγραφέα μπορεί να βρει κανείς ιστορίες, μικρά και μεγαλύτερα διηγήματα, ποιήματα, επιστολές, αφορισμούς και αποσπάσματα ημερολογίων που μιλούν για τα πάντα: τα παιδιά, τη γυναίκα, τη λογοτεχνία, τον θάνατο, τον χρόνο, τον τόπο, το εδώ, το εκεί, το παρελθόν, το παρόν, το υπαρκτό και το μη υπαρκτό, την τέχνη και τη ζωή, την εξυπνάδα και τη βλακεία. 

- Ένας κόσμος που αποτελείται από κάτι ενιαίο, ομοιογενές και συνεχές δεν μπορεί να ονομαστεί υπαρκτός, διότι σε έναν τέτοιο κόσμο δεν υπάρχουν μέρη και, αφού δεν υπάρχουν μέρη, δεν υπάρχει και όλον. 

- Ο χρόνος είναι κατ'ουσίαν ενιαίος, ομοιογενής και συνεχής, και συνεπώς δεν υπάρχει. 

- Ο χώρος είναι κατ'ουσίαν ενιαίος, ομοιογενής και συνεχής, και συνεπώς δεν υπάρχει. 

- Μόλις ωστόσο ο χώρος και ο χρόνος έρθουν σε κάποιου είδους σχέση μεταξύ τους, καθίστανται εμπόδιο ο ένας για τον άλλο και αρχίζουν να υπάρχουν. 

Δεκάδες σελίδες ακροβατικών κι όμως απόλυτα λογικών συλλογισμών οδηγούν τον αναγνώστη στο να ανακαλύψει λίγο λίγο τι είναι ζωή και να καταλήξει στο συμπέρασμα πως το παρόν είναι η μόνη διάσταση που υπάρχει αποκλειστικά ως εμπόδιο που δεν επιτρέπει στο παρελθόν να μετατραπεί σε μέλλον. 

Πολλά διηγήματα αφιερώνονται στην ξετσιπωσιά της γυναίκας, της οποίας ο αφηγητής φαίνεται πως είναι γνώστης, λάτρης και κατήγορος:

"Όμως", είπε ο Ζολοτογκρόμοφ, "η πληθωρικότητα και μια κάποια έλλειψη καθαριότητας είναι ό,τι αξίζει σε μια γυναίκα!"

Έχω μελετήσει επί μακρόν τις γυναίκες και μπορώ πλέον να πω ότι τις ξέρω σαν κάλπικη δεκάρα. Πάνω απ' όλα, στη γυναίκα αρέσει να μην την προσέχουν. Δεν πα να στέκεται μπροστά σου ή να βαριαναστενάζει; Εσύ κάνε ότι τίποτα δεν ακούς και τίποτα δεν βλέπεις, και φέρσου σαν να είσαι μόνος σου στο δωμάτιο. Αυτό ερεθίζει τρομερά τη γυναικεία περιέργεια. Και μια περίεργη γυναίκα είναι ικανή για όλα. 

Γεμάτες πίκρα και σαρκασμό είναι οι αναφορές του ποιητή στα παιδιά. Ένας άνθρωπος που έζησε εκδίδοντας βιβλία παιδικής λογοτεχνίας φαίνεται πως μίσησε τα παιδιά όσο λίγοι. Δεν καταλαβαίνω, γράφει ο Χαρμς, γιατί εκτιμούμε όσους αγαπούν τα παιδιά. Δεν λέμε ποτέ για κάποιον ότι είναι καλός άνθρωπος επειδή του αρέσουν τα έμβρυα, ή επειδή του αρέσει η αφόδευση. Τον λέμε όμως καλό άνθρωπο επειδή του αρέσουν τα παιδιά.  "Είναι πολύ βάναυσο να εξοντώνει κανείς παιδιά. Έλα όμως που κι αυτά κάτι πρέπει να τα κάνεις!"

Μ' ενδιαφέρουν μόνο οι "ανοησίες": μόνο ό,τι δεν έχει καμία πρακτική σημασία. Μ' ενδιαφέρει η ζωή μόνο στις παράλογες εκφάνσεις της. Ηρωισμός, πάθος, γενναιότητα, ηθική, υγιεινή, καθωσπρεπισμός, τρυφερότητα και μανία με τα τυχερά παιχνίδια μού είναι λέξεις και συναισθήματα απεχθή. Κατανοώ όμως και σέβομαι απόλυτα: τον ενθουσιασμό και την έκσταση, την έμπνευση και την απόγνωση, τον πόθο και την εμμονή, την ακολασία και την αγνότητα, τη θλίψη και τον πόνο, τη χαρά και το γέλιο. 

Ο Δανιήλ Χαρμς υπήρξε μια σπάνια μορφή της ρωσικής λογοτεχνίας. Στο "Γαλάζιο τετράδιο" συναντά κανείς λαχταριστούς λογοτεχνικούς πειραματισμούς, σελίδες άλλοτε γραμμένες με πρωτοφανή ευαισθησία και άλλοτε με εντυπωσιακό κυνισμό. Όλες τους όμως αποτελούν δημιουργήματα ενός πρωτοπόρου καλλιτέχνη, καχύποπτου απέναντι σε κάθε είδους βολική και τακτοποιημένη ζωή. Ενός ανθρώπου που δεν βρήκε αληθινό νόημα σε τίποτε άλλο πέρα από την τέχνη. Η τέχνη ήταν στη ζωή του ένας "ελιγμός ευτυχίας, ώστε να υπάρχει κάπως αναπαυτικά δυστυχισμένος"[1]

Χρειάζεται άραγε ο άνθρωπος τίποτε άλλο εκτός απ' τη ζωή και την τέχνη; Πιστεύω πως όχι: δεν χρειάζεται τίποτε άλλο, απ' αυτά τα δύο προκύπτει καθετί αληθινό. 

***

[1] Στίχος από ποίημα του Νίκου Καρούζου. 

[2] Δανιήλ Χαρμς, Το γαλάζιο τετράδιο (μτφρ. Ροδούλα Παππά), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2010.

Ο Μπομπρόφ και το κοριτσάκι

Wrocław, Poland (1957)

Ο Μπομπρόφ περπατούσε στο δρόμο και σκεφτόταν: γιατί, άμα ρίξεις στη σούπα άμμο, η σούπα θα γίνει άνοστη;

Ξάφνου, βλέπει να στέκεται στο δρόμο ένα πολύ μικρό κοριτσάκι, που κρατάει ένα σκουλήκι και κλαίει με αναφιλητά. 

"Γιατί κλαις;" ρώτησε ο Μπομπρόφ το κοριτσάκι. 

"Δεν κλαίω, τραγουδάω", είπε το κοριτσάκι. 

"Και γιατί τραγουδάς;" ρώτησε ο Μπομπρόφ. 

"Για να διασκεδάσει το σκουλήκι", είπε το κοριτσάκι. "Και με λένε Νατάσα".

"Ώστε έτσι;" απόρησε ο Μπομπρόφ. 

"Ναι, έτσι", είπε το κοριτσάκι. "Χαίρετε". Ανέβηκε μ' ένα σάλτο σ' ένα ποδήλατο κι έγινε άφαντη. 

"Τόσο μικρό κοριτσάκι και να ξέρει να κάνει ποδήλατο", σκέφτηκε ο Μπομπρόφ. 

Δανιήλ Χαρμς [1930]

***

Δανιήλ Χαρμς, Γαλάζιο τετράδιο (μτφρ. Ροδούλα Παππά), Νεφέλη, Αθήνα 2010. 

Χιονισμένη Μόσχα

Κατά τις δέκα η ώρα, ένα βράδυ του Φλεβάρη, το χιόνι σταμάτησε να πέφτει στη Μόσχα, ένας γλυκός πάγος έντυσε τα πάντα με διαμαντένιους κρυστάλλους, που κάλυψαν τα νεκρά κλαδιά των δέντρων και των θάμνων στους κήπους σαν σε παραμύθι. Μια ανθοφορία κρυστάλλων, που έκλειναν μέσα τους λάμψεις μυστικές, βλάστησε πάνω στις πέτρες, σκέπασε τις προσόψεις των κτιρίων, έντυσε τα μνημεία. Περπατούσες πάνω σε αστερόσκονη, μέσα σε μια αστρική πόλη: μυριάδες κρύσταλλοι λικνίζονταν στην άλω γύρω από τους φανοστάτες. Περνώντας η ώρα, η νύχτα απόκτησε μια πρωτόγνωρη διαύγεια. Εντός της, το παραμικρό φως υψωνόταν προς τον ουρανό σαν ξίφος. Ήταν μια γιορτή του πάγου. Η σιωπή σαν να στραφτάλιζε. 

***

Βικτόρ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγιεφ, Εκδόσεις Scripta, Αθήνα 2007. 

Υπόθεση Τουλάγεφ

"Ήρωες χθες, σκουπίδια σήμερα.  Αυτή είναι η διαλεκτική της Ιστορίας." 

Στη Σοβιετική Ένωση ο εμφύλιος πόλεμος τελειώνει με την επικράτηση του Στάλιν και από τα τέλη της δεκαετίας του 1920  Κομμουνιστικά Κόμματα διαγράφουν τους τροτσκιστές από το σώμα των μελών τους. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, λίγο πριν από την έναρξη του Β' Παγκοσμίου πολέμου, ξεκινά η Τρομοκρατία εναντίον της αριστερής αντιπολίτευσης και πολλοί παλιοί μπολσεβίκοι -πρωτεργάτες της Ρωσικής Επανάστασης- εξορίζονται ή εκτελούνται. "Κατάρα στους σκεπτικιστές, τους ολιγόπιστους, όσους τρέφουν κρυφά στον κόρφο τους το φαρμακερό φίδι της αντιπολίτευσης!" Σ' αυτή τη σκοτεινή περίοδο εντάσσει ο Βικτόρ Σερζ την ιστορία του μυθιστορήματός του "Υπόθεση Τουλάγεφ", σε μια προσπάθεια να μιλήσει για την προσωπική του εξορία, τις Δίκες της Μόσχας, την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, τις εκκαθαρίσεις στις οποίες κατέφυγε το σταλινικό καθεστώς εκτελώντας κι εξαφανίζοντας χιλιάδες μπολσεβίκους.

Μπορεί να οικοδομούμε πάνω σε πτώματα, αλλά οικοδομούμε. 

Ο σύντροφος Τουλάγεφ δολοφονείται ένα βράδυ στη Μόσχα. Στο πρώτο από τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου - ένα εκπληκτικό κείμενο για τον άνθρωπο και τη δικαιοσύνη, που θα μπορούσε να στέκει και ως αυτοτελές διήγημα - ο αναγνώστης παρακολουθεί τη δολοφονία του ανώτατου στελέχους του Κόμματος. Μια δολοφονία που διαπράττεται σχεδόν τυχαία. Μια παρόρμηση, μια στιγμή έξαψης στη ζωή ενός ανθρώπου που για πρώτη φορά στη ζωή του κράτησε στα χέρια του ένα κολτ. 

Την επόμενη ημέρα ανακοινώνεται στις εφημερίδες "ο πρόωρος θάνατος του συντρόφου Τουλάγεφ", αλλά δεν υπάρχουν ένοχοι. Και από τη στιγμή που δεν υπάρχουν, πρέπει να κατασκευαστούν.  Γίνονται εξήντα επτά συλλήψεις μέσα στις πρώτες τρεις μέρες, ανακρίσεις που κρατούν έως και εξήντα ώρες. "Από την τριακοστή πέμπτη ώρα και μετά ο άνθρωπος χάνει κάθε υπόσταση, γίνεται μια άψυχη κούκλα με πονεμένη σάρκα και ξεχειλωμένα ρούχα". Στον κατάλογο των υπόπτων καταγράφονται τρεις χιλιάδες άτομα που λόγω "βεβαρημένου παρελθόντος" θα μπορούσαν να ενοχοποιηθούν. 

Ο ανώτατος Επίτροπος Ασφαλείας, ονόματι Έρχοφ, στέλνει εκτατοντάδες ανθρώπους στο εκτελεστικό απόσπασμα, αλλά φαίνεται αναποτελεσματικός στην υπόθεση Τουλάγεφ και το Κόμμα τού προτείνει να ξεκουραστεί σε μια ολογοήμερη εκδρομή. Μετά την επιστροφή του, συλλαμβάνεται και ο ίδιος. 

Τελικά, ο μηχανισμός του Κόμματος καταλήγει σε τρεις υποψηφίους ενόχους. Ο Ρουμπλιόφ, μέλος του συνδικάτου συγγραφέων, διανοούμενος και πιστός ιδεολόγος, είναι ο πρώτος συνωμότης που κατασκευάζει το σύστημα. Συλλαμβάνεται τη στιγμή που απολαμβάνει το φεγγαρόφωτο στην ταράτσα του σπιτιού του, ενώ τις ώρες της φυλάκισής του αντλεί θάρρος από τους φανταστικούς διαλόγους που κάνει με τη σύντροφό του. Η πορεία του είναι προδιαγεγραμμένη: από την κατασκευασμένη συνωμοσία στην ανάκριση, τη καταναγκαστική ομολογία, τον βασανισμό, την ατιμωτική εκτέλεση. Πιστός στις ιδέες του, σκεπτικιστής απέναντι στην ηγεσία. Άλλωστε, κατά την άποψή του πιστοί στο Kόμμα έχουν απομείνει μόνο ιεροεξεταστές και δήμιοι. Την ίδια τύχη έχει και ο Μακέγεφ, χωρικός που μετατρέπεται σε ανώτατο στέλεχος, και ο Ρύζικ, που πεθαίνει στη φυλακή από απεργία πείνας, φέρνοντας το Κόμμα σε εξαιρετικά δύσκολη θέση.

Οι παλιοί κομματικοί απέφευγαν ο ένας τον άλλο, για να μην κοιταχτούν στα μάτια, να μην πουν αισχρά ψέματα καταπρόσωπο από κατανοητή δειλία, να μη σκαλώσουν στα ονόματα συντρόφων που έχουν εξαφανιστεί, να μην εκτεθούν σφίγγοντας κανένα χέρι, να μην το έχουν βάρος στη συνείδησή τους που δεν το έσφιξαν. Μάθαιναν, ωστόσο, τις συλλήψεις, τις εξαφανίσεις, τις περίεργες αναρρωτικές άδειες, τις δυσοίωνες μεταθέσεις, σκόρπιες κουβέντες από τις μυστικές ανακρίσεις, απαίσιες φήμες. 

Ο Ρουμπλιόφ περιμένει τον θάνατο στο κελί του αηδιασμένος για τους ανωτέρους του, αλλά ευγνώμων για το παρελθόν του. Απαντά στην Κεντρική Επιστροπή ότι όλη του η ζωή ως την ημέρα της φυλάκισής του ανήκε στο Κόμμα, όσο άρρωστο και ξεφτιλισμένο κι αν υπήρξε αυτό. Ότι η σκέψη και η συνείδησή του δεν υπάρχουν εκτός Κόμματος. Ότι παραμένει πιστός στο Κόμμα, ό,τι κι αν είναι, ό,τι κι αν κάνει. Δέχεται να πεθάνει, αρκεί να μη φανεί στους Δυτικούς πως ο σοβιετικός μηχανισμός χολαίνει. Στο δικό του κελί, ο σύντροφος Ρύζικ ονειρεύεται τη στιγμή που το αίμα που χύθηκε θα φέρει καρπούς και οι καρποί θα είναι αρκετά ώριμοι για να γίνει μια νέα επανάσταση. 

Δεν μπορείς να κάνεις τους σπόρους στο χώμα να φυτρώσουν γρηγορότερα. Αντιθέτως, μπορείς να τους σκοτώσεις, αλλά δεν μπορείς (αυτή είναι μια καθησυχαστική βεβαιότητα) ούτε να τους σκοτώσεις παντού, ούτε να τους σκοτώνεις πάντα, ούτε να τους σκοτώνεις τελείως. 

Πόση αλήθεια υπάρχει στα λόγια των ηρώων; Τι συνέβη πραγματικά στις δίκες των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν; Ήταν τόσο επικίνδυνοι οι λενινιστές μπολσεβίκοι ώστε, πέρα από την εξόντωση του σώματός τους, έπρεπε να λασπωθεί η υπόστασή τους με τη στάμπα του προδότη; Είχε δίκιο ο Σερζ όταν προειδοποιούσε πως η Ιστορία δεν ξεμένει ποτέ από κόλπα και το χειρότερο είναι πάντα μπροστά; 

Όσο παράλογο κι αν μοιάζει, όση φρίκη και αν προκαλεί η ανάγνωσή του, η "Υπόθεση Τουλάγεφ" είναι ένα αισιόδοξο μυθιστόρημα. Και αυτό ακριβώς το διαχωρίζει από το "Μηδέν και το άπειρο", με το οποίο τόσο πολύ συγκρίθηκε. Είναι αισιόδοξο γιατί δεν προτείνει ως λύση τον πολιτικό αναχωρητισμό. Κάθε άλλο. Παρουσιάζεται στον αναγνώστη ένα ευρύ πανόραμα της ρωσικής ζωής και ιστορίας, του επιτρέπεται να διεισδύσει στη δομή και τις απαρχές του συστήματος, το οποίο όμως δεν κρίνεται -απλά περιγράφεται. Ο αφηγητής δεν είναι δικαστής που καθίζει τους ήρωες στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Δεν υπάρχουν ήρωες και αντιήρωες, αθώοι και ένοχοι. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η Ρωσική Επανάσταση δεν οδήγησε στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Αντίθετα, κινήθηκε ενάντια στους πιο ισχυρούς εκπροσώπους της, σφετερίστηκε τα μαρξιστικά ιδανικά και οδήγησε σε μια αιμοδιψή δικτατορία. Παρόλα αυτά, ο Σερζ παραμένει ένας ρομαντικός υποστηρικτής του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού.

Φέτος, εκατό χρόνια μετά τη Ρωσική Επανάσταση, γίνεται προσπάθεια όχι μόνο να αποδειχθεί ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του καθεστώτος, αλλά και να ταυτιστεί με ολοκληρωτισμούς που εκκίνησαν από διαφορετικές αφετηρίες. Αν δεν είχαν μεσολαβήσει τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, πώς θα ήταν σήμερα ο κόσμος; 

Οπωσδήποτε χειρότερος.

Την ώρα που χανόμαστε δεν κάνουμε τον απολογισμό μιας καταστροφής, μαρτυρούμε το εύρος μια νίκης που ήρθε πάρα πολύ νωρίς σε σχέση με το μέλλον και απαίτησε υπερβολικά πολλά από τους ανθρώπους. 

*** 

 Βικτόρ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγεφ (μτφρ. Τιτίκα Δημητρούλια), SCRIPTA, Αθήνα 2008. 

 

"Να γίνουμε καπνός μες στου Σεπτέμβρη τη βουή"

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 

 

Οι δικοί μου από καιρό πήραν το δρόμο τους.

Άφησα τους γνωστούς και τους φίλους μου να φύγουν  

Τώρα παντοτινή η μοναξιά 

γεμίζει τη φύση αλλά και την καρδιά μου.

Τώρα είμαι μαζί σου στο φυλάκιο του δάσους 

Στο δάσος τ' άδειο κι έρημο

Κι όπως στο τραγούδι, τα μονοπάτια

είναι πνιγμένα ως τη μέση από τα χόρτα.

Οι ξύλινοι τοίχοι της καλύβας

Με το βλέμμα τους μας συμπονούνε.

Δεν υποσχεθήκαμε ηρωισμούς και κατορθώματα

Κι είμαστε έτοιμοι, στ' αλήθεια να χαθούμε.

Θα μείνουμε από τη μία μέxρι τις τρεις το πρωί

Εγώ με το βιβλίο, εσύ με το κέντημα

Κι όταν ο ήλιος θ' ανατείλει ούτε που θα 'χουμε καταλάβει

πως πάψαμε να φιλιόμαστε.

Όλο μεγαλοπρέπεια κι απερισκεψία

Φύλλα να σκορπιστείτε θροΐζοντας

Κάντε σήμερα να ξεχειλίσει από πόθο

Το χθεσινό το πικρό το ποτήρι.

Απόλαυση, έλξη κι αφοσίωση!

Να γίνουμε καπνός μες στου Σεπτέμβρη τη βουή!

Θάψε τον εαυτό σου, αγάπη μου, μέσα στο θρόισμα 

του Σεπτέμβρη 

Να χάσεις τις αισθήσεις σου, να γίνεις μια τρελή.

Πετάς τα ρούχα με τον ίδιο τρόπο 

Που ρίχνει τα φύλλα του το άλσος.

Κάθε φορά που πέφτεις στην αγκάλη μου

Δεμένη η ρόμπα η μεταξωτή.

Είσαι η τελευταία μου χαρά πριν έρθει ο όλεθρος

Η ζωή είναι χειρότερη απ΄την αρρώστια,

Κι η ρίζα της ομορφιάς είναι η τόλμη

Κι αυτό είναι που μας τραβά τον έναν στον άλλον.  

[Από τα ποιήματα του Γιούρι Ζιβάγκο]

***

[1] Μπορίς Πάστερνακ, Δόκτωρ Ζιβάγκο, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2006.

[2] Στη φωτογραφία ο Ομάρ Σαρίφ και η Τζούλι Κρίστι  ως Γιούρι Ζιβάγκο και Λάρα Αντίποβα, στην κινηματογραφική μεταφορά του Ντέιβιντ Λιν.

Ιπτάμενη Μαργαρίτα

Ακολούθα με, αναγνώστη! 

Ποιος σου είπε πως δεν υπάρχει στον κόσμο ο αληθινός, 

ο πιστός αιώνιος έρωτας; Ας κόψουν τη σιχαμερή γλώσσα του ψεύτη!

 

Yelena Bryksenkova

Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ το λέει ξεκάθαρα στο "Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα", πως υπάρχει ο αιώνιος έρωτας. Είναι ο έρωτας του Μαιτρ για την αγαπημένη του, Μαργαρίτα Νικολάγιεβνα. Όλα όσα διηγείται ο Μαιτρ γι' αυτήν είναι πέρα για πέρα αληθινά. Η Μαργαρίτα είναι όμορφη, είναι έξυπνη, είναι τριάντα χρονών, και είναι γυναίκα ενός επιστήμονα που έχει μάλιστα πραγματοποιήσει μια σημαντικότατη ανακάλυψη εθνικής σημασίας! Ο άντρας της είναι νέος, όμορφος, τίμιος και λατρεύει τη γυναίκα του. Ζουν στον όροφο ενός θαυμάσιου παλιού αρχοντικού. Κι όμως, η Μαργαρίτα, ενώ έχει οτιδήποτε θα μπορούσε να ζητήσει, δεν είναι ευτυχισμένη. Γιατί στα μάτια της καίει πάντα μια μικρή ανεξήγητη φλόγα. Μα είναι σίγουρη πως κάτι θα συμβεί.

Το όνειρο που είδε την προηγούμενη νύχτα η Μαργαρίτα ήταν πραγματικά ασυνήθιστο. Γιατί σ' όλη τη διάρκεια αυτού του μαρτυρικού χειμώνα δεν είχε δει ποτέ στον ύπνο της τον μαιτρ. Τη νύχτα την εγκατέλειπε και βασανιζόταν μόνο τη μέρα. Αλλά εκείνο το βράδυ τον είδε. 

Ο Μαιτρ ζει κουρελιασμένος κι αξύριστος σ' ένα φτωχικό ξύλινο καλύβι. Δεν μπορείς να καταλάβεις τι φοράει.  Γύρω του η γη είναι ξερή και σβολιασμένη. Οι δυο αγαπημένοι βρίσκονται, χωρίζουν, επικοινωνούν νοερά, εξορίζονται από την πραγματικότητα, και εξακολουθούν να υπάρχουν ο ένας στη σκέψη του άλλου. Και η Μαργαρίτα υποφέρει μακριά του και ζει δυστυχισμένη. Ώσπου μια μέρα, το σκουπόξυλο χτυπά την πόρτα του σπιτιού της. 

Αόρατη, αόρατη, φώναξε ακόμη πιο δυνατά και ανάμεσα στις φυλλωσιές του σφενδάμου που της χάιδεψαν το πρόσωπο, περνώντας πάνω από την καγκελόπορτα, πέταξε μέσα στο στενό. Την ακολούθησε, πετώντας ξέφρενο ολότελα το βαλς.

Γυμνή και αόρατη η Μαργαρίτα τρυπώνει σε ξένα διαμερίσματα, ξεχαρβαλώνει μουσικά όργανα, ξεριζώνει και τσακίζει τις χορδές τους, σπάει ντουλάπες και καθρέφτες, σκίζει σεντόνια, προκαλεί παντού την αταξία, σπέρνει ιπτάμενη τον πανικό. 

Φτάνει ψηλά στον ουρανό, με ένα σάλτο, ξαναπλησιάζει τη  γη, νιώθει την ευωδιά των δασών, το γλυκό πρασίνισμα της φύσης, τις δροσοσταλίδες της αυγής στα λιβάδια, το παγωμένο νερό των ποταμών.

Μετά το εναέριο ταξίδι το νερό την μαγνήτιζε. Παράτησε τη σκούπα, πήρε φόρα και ρίχτηκε στο νερό με το κεφάλι. Το ανάλαφρο κορμί της βυθίστηκε σαν βέλος, τινάζοντας το νερό σχεδόν ως το φεγγάρι. 

Το ταξίδι της δεν τελειώνει. Οι φλογισμένες της πατούσες δεν την αφήνουν να ησυχάσει.

Κι εγώ στους δύσκολους ύπνους μου πετάω. Πετάω πάνω απ' την Αθήνα, πετάω πάνω από τη Μόσχα, πετάω πάνω από στέγες σπιτιών που ποτέ μου δεν είδα. Τα φώτα τους είναι αναμμένα και οι άνθρωποι μέσα ερωτεύονται. Περνώ πετώντας και ακούω τις ανάσες τους. Ανακατεύονται με το σφύριγμα του αέρα και όλα γίνονται το βουητό που με ξυπνά. Όσο πιο ψηλά πετώ, τόσο πιο βαθιά αισθάνομαι ότι πέφτω. 

Κάποτε σε ένα μικροσκοπικό σπιτάκι, παλιό, υγρό, εκκρεμές στη μέση του πουθενά, είδα να τρεμοπαίζει η φλόγα μιας παλιάς ξυλόσομπας. Ο Μαιτρ με περίμενε φορώνας τη ρόμπα του, και έκαιγε το χειρόγραφό του στη φωτιά.

Και σε κάθε ύπνο μου η πτήση γίνεται πτώση,  πάνω από κεραμοσκεπές και άκρες άγνωστων πολιτειών. Πτήση και πτώση, άλματα και βουτιές, εναλλάσσουν τον ύπνο με ξύπνιο. Και περιμένω εκείνη την ονειρική στιγμή που το πέταγμα δεν θα καταλήγει σε προσγείωση. Αλλά ό,τι φτερά και να φορέσω, κάθε φορά πέφτω. 

***

Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα (μτφρ. Τίνα Καραγεωργή, Γιούρι Γιαννακόπουλος), Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1991. 

Η μύτη

Χάριν αξιοπρεπείας ο Ιβάν Γιακόβλεβιτς έβαλε μια ρόμπα πάνω απ' την πουκαμίσα του, κάθισε στο τραπέζι, έβαλε λίγο αλάτι, καθάρισε δυο κρεμμύδια, πήρε ένα μαχαίρι και με εξαιρετικά σοβαρό ύφος άρχισε να κόβει το καρβέλι. Κόβοντάς το στη μέση, κοίταξε μέσα και προς μεγάλη του έκπληξη είδε κάτι άσπρο. Το έβγαλε προσεκτικά με το μαχαίρι και το πάτησε με το δάχτυλό του. "Είναι σκληρό..." σκέφτηκε. "Τι στο καλό να είναι;"

Το πίεσε με το δάχτυλό του και το έβγαλε - "μια μύτη!"[1]

Ένας μπαρμπέρης και φοβερός μπεκρής, όπως κάθε αξιοπρεπής μαγαζάτορας στη Μόσχα, βρίσκει ένα πρωί μέσα στο ψωμί του μια μύτη. Τίνος είναι και γιατί του ξέφυγε; Η μύτη συμπεριφέρεται σαν "αυθύπαρκτο άτομο". Έχει άποψη για το πού ανήκει, τρέχει και μιλά, γίνεται κυνική και αυθάδης. Ο άνθρωπος που την έχασε είναι συντετριμμένος... Όπως και να το κάνουμε, ο άνθρωπος χωρίς τη μύτη του είναι ένα τίποτα.

Καημένε Γκόγκολ, στο έργο σου άλλοι βρίσκουν κι άλλοι χάνουν μύτες κι εσύ έχασες το κρανίο σου και μάλιστα μετά θάνατον. Στην εκταφή ήταν όλα στη θέση τους, αλλά το κρανίο πουθενά! Άλλοι έκοψαν ένα κομματάκι απ' το παλτό σου, άλλοι σού πήραν τα παπούτσια. Μα το κεφάλι πού το άφησες; Μπας και δραπέτευσε από κανένα βιβλίο σου και τρύπωσε στο βιβλίο του Μπουλγκάγκοφ; Εκείνο το κεφάλι που χάθηκε στο "Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα" ήταν το δικό σου; Μα τι φάρσα! Μέχρι και τον Στάλιν έβαλες να ασχοληθεί μαζί σου. Μετά το θάνατό σου, μην έχεις και μπελάδες...

Κι η μύτη σου μεγάλη. Ένας Ρώσος Σιρανό ντε Μπερζεράκ, ένας παραμυθάς, πρωταπριλογεννημένος, ένας Μυτ-χάουζεν. Φαντασιόπληκτος, μυστήριος, τραγικά καυστικός. Ψεύτης πρώτης. Άραγε, έκατσε ποτέ καμία μύγα πάνω στη μύτη σου;

Ω! Να, μια μυίγα κάθεται εις τη χυτή μου μύτη ...

Σε τίνων μύτες άραγε ως τώρα να επήγες;

Λοιπόν κι η μυίγα του Θεού το πάνσοφον κηρύττει; 

Ποιος ξέρει τούτη τη στιγμή που τόσας σκέψεις κάνω

αν και αυτή φιλοσοφή στη μύτη μου επάνω![2]

Γιατί πάνω στη μύτη του Σουρή έκατσε. Κι όχι μόνο έκατσε, μα φιλοσόφησε κιόλας!

***

[1] Νικολάι Γκόγκολ, Η μύτη.
[2] Από το ποίημα του Γεωργίου Σουρή, Φιλοσοφία.