Βιβλιοθήκες - Μέρος 1ο

"Black diamond", βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης 

Στις 10 Μαρτίου του 1981 ο Ουμπέρτο Έκο εκφώνησε τον λόγο του "De bibliotheca", συμμετέχοντας στον εορτασμό των εικοσιπέντε χρόνων από την εγκατάσταση της Κοινοτικής Βιβλιοθήκης του Μιλάνου στο Palazza Sormani. Στην ομιλία του έθιξε πολλά ζητήματα που αφορούν τη λειτουργία των βιβλιοθηκών και αναρωτήθηκε: Τι εξυπηρετεί μια βιβλιοθήκη τελικά; Την αποθησαύριση των βιβλίων; Την αποθήκευση και διαφύλαξή τους από τη φθορά; Ή μήπως την ανάγνωση;

Στην έναρξη του λόγου του απαρίθμησε όλα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να συγκεντρώνει μια κακή βιβλιοθήκη. Ας πούμε, σε μια τέτοια βιβλιοθήκη τα βιβλία απαγορεύεται να μεταφερθούν και τα φωτοτυπικά μηχανήματα απουσιάζουν εντελώς. Στην περίπτωση που υπάρχουν, η πρόσβαση σ΄ αυτά πρέπει οπωσδήποτε να είναι χρονοβόρα και κοπιαστική, ώστε -ει δυνατόν- ο αναγνώστης να μετανιώσει για την επιθυμία του να φωτοτυπήσει το οτιδήποτε. Επίσης: 

Βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης

- Ο βιβλιοθηκάριος πρέπει να θεωρεί τον αναγνώστη εχθρό του, χασομέρη (άλλως θα πήγαινε να δουλέψει) και δυνάμει κλέφτη. 

- Το γραφείο πληροφοριών πρέπει να είναι απρόσιτο. 

- Ο δανεισμός πρέπει να αποθαρρύνεται. 

- Ο δανεισμός από βιβλιοθήκη σε βιβλιοθήκη πρέπει να είναι αδύνατος ή, εν πάση περιπτώσει, πρέπει να παίρνει μήνες. Οπωσδήποτε είναι προτιμότερο να μη γνωρίζει κανείς τι υπάρχει στις άλλες βιβλιοθήκες.

- Συνεπεία όλων αυτών, οι κλοπές πρέπει να είναι ευκολότατες.

- Τα ωράρια πρέπει να συμπίπτουν επακριβώς με τα ωράρια εργασίας. 

- Δεν επιτρέπεται να κινηθείς στο εσωτερικό της βιβλιοθήκης και πολύ λιγότερο να βγεις έξω να τονωθείς κάπως, χωρίς προηγουμένως να επιστρέψεις τα βιβλία που έχεις πάρει, ούτως ώστε να πρέπει να τα  ξαναζητήσεις αφού πιεις τον καφέ σου.

- Αν είναι δυνατό, να μην υπάρχουν καθόλου τουαλέτες.

Όλα αυτά τα εξωπραγματικά είναι σίγουρα γνώριμα σε όσους είχαμε κάποτε επιχειρήσει να επισκεφτούμε μια βιβλιοθήκη και φύγαμε τελικά με την ουρά στα σκέλια, σαν μαλωμένα κουτάβια. Η βιβλιοθήκη ήταν χώρος  που γεννούσε στον επισκέπτη δέος, αλλά του έκοβε τα φτερά σε οτιδήποτε ήθελε να κάνει. Τουλάχιστον αυτό ίσχυε πριν από μερικά χρόνια για τις βιβλιοθήκες της Αθήνας. Για άλλες πόλεις της Ελλάδας δε γνωρίζω τι γίνεται, αν και η βιβλιοθήκη της Αλεξανδρούπολης που επισκέφτηκα πέρυσι είναι πια ανακαινισμένη και φιλικότατη, ενώ εξαιρετικά σχόλια ακούγονται για την πρότυπη βιβλιοθήκη της Βέροιας. Η Εθνική Βιβλιοθήκη, πάντως, που αποτελούσε και αποτελεί κόσμημα για το κέντρο της Αθήνας -εννοώ αρχιτεκτονικά-, όσο στεγαζόταν στο Βαλλιάνειο κτίριο, ήταν εχθρική για τον επισκέπτη. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε πόσοι είχαν βγάλει κάρτα μέλους και τελικά δεν την χρησιμοποίησαν παρά μόνο μία ή καμία φορά. 

Ο Έκο στο κείμενο της ομιλίας του συγκρίνει δυο αγαπημένες του βιβλιοθήκες: τη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Γέιλ και τη βιβλιοθήκη του Τορόντο. Η πρώτη είναι παλαιού τύπου, κυριαρχεί το γνωστό υποβλητικό ημίφως, ο αναγνώστης δεν έχει φυσικά πρόσβαση στα βιβλιοστάσια και οι κανόνες λειτουργίας είναι ιδιαίτερα αυστηροί. Αντίθετα, η βιβλιοθήκη του Τορόντο είναι ολόφωτη,  δίνει στον επισκέπτη τη δυνατότητα να περιηγηθεί, να διαβάσει, να φωτοτυπήσει και να δανειστεί εύκολα:

Ο ερευνητής μπορεί να περιφέρεται περιεργαζόμενος τα βιβλία στα ράφια, να παίρνει αυτά που θέλει κι ύστερα να πηγαίνει σε μια αίθουσα με ωραιότατες πολυθρόνες, όπου κάθεται και διαβάζει. 

Οι βιβλιοθήκες για χρόνια απευθύνονταν σε αναγνώστες που γνώριζαν ακριβώς τον τίτλο και το περιεχόμενο του βιβλίου που αναζητούσαν και δεν έδιναν ποτέ τη δυνατότητα σε κάποιον να ανακαλύψει ένα σπάνιο βιβλίο ή ένα βιβλίο του οποίου την ύπαρξη δεν είχε καν υποψιαστεί, περιπλανώμενος στους χώρους τους. Είναι αλήθεια πως μόνο η ελεύθερη πρόσβαση στα ράφια μπορεί να μετατρέψει την επίσκεψη στη βιβλιοθήκη σε πραγματική περιπέτεια. Διαφορετικά, θα έχουμε βιβλιοθήκες "φρουρημένες από κέρβερους που εχθρεύονται τον χρήστη και αναζητούν τρόπο να μην του δώσουν το βιβλίο", δηλαδή βιβλιοθήκες άδειες από επισκέπτες. 

Έπρεπε να φτάσουμε στον 21ο αιώνα για δούμε βιβλιοθήκες στα μέτρα του καθημερινού ανθρώπου και όχι του ειδικευμένου και εξαιρετικά ενημερωμένου επιστήμονα. Βιβλιοθήκες όπου τα βιβλία δεν θα προστατεύονται μόνο, αλλά και θα διαβάζονται. Στο κείμενο της Ουνέσκο για τη λειτουργία των βιβλιοθηκών αναφέρεται ξεκάθαρα πως το κτίριο της βιβλιοθήκης πρέπει να είναι σε σημείο κεντρικό, να παρέχει εύκολη πρόσβαση σε άτομα με ειδικές ανάγκες, να είναι ανοιχτό σε ωράρια φιλικά για το κοινό, να είναι ευχάριστο στην όψη, άνετο και φιλόξενο: 

Η βιβλιοθήκη οφείλει να είναι εύκολα προσιτή και οι πόρτες της πρέπει να είναι διάπλατα ανοιχτές σε όλα τα μέλη της κοινότητας που θα μπορούν να τη χρησιμοποιούν ελεύθερα, ανεξάρτητα από χρώμα, εθνικότητα, ηλικία, φύλο, θρησκεία, γλώσσα, κοινωνική κατάσταση και μορφωτικό επίπεδο".

Βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης

Δεν έχω επισκεφτεί πολλές βιβλιοθήκες του εξωτερικού, αλλά σε ένα ταξίδι μου στη Δανία με είχε εντυπωσιάσει το ότι το σημείο της Κοπεγχάγης που συγκέντρωνε περισσότερο νέο κόσμο, φοιτητές, σπουδαστές, μαθητές που διάβαζαν, συζητούσαν, μοιράζονταν το φαγητό τους και έπιναν καφέ ήταν η βιβλιοθήκη της πόλης. Ένα πραγματικό διαμάντι (το μαύρο διαμάντι, όπως λέγεται) που συνδυάζει με ιδανικό τρόπο το παλιό με το καινούργιο, καλωσορίζει τον επισκέπτη και του επιτρέπει να περιηγηθεί παντού. 

Σήμερα για πρώτη φορά στα χρονικά έχουμε στην Αθήνα μια τέτοια βιβλιοθήκη που, παρά τις όποιες επιφυλάξεις για το σημείο, τον χορηγό κλπ., μικροί και μεγάλοι παραδέχονται πως είναι χάρμα οφθαλμών. Ο Μπόρχες έγραφε πως η βιβλιοθήκη αποτελεί ένα πρότυπο σύμπαντος. Αν θέλουμε να φανταστούμε το σύμπαν όμορφο, πρέπει να το πλάσουμε στα μέτρα του ανθρώπου, συμπλήρωνε ο Έκο. 

Στα μέτρα του ανθρώπου σημαίνει ακόμα και χαρούμενο, ακόμα και με τη δυνατότητα του καπουτσίνο, ακόμα και με τη δυνατότητα να καθίσουν κάποιο απόγευμα δυο φοιτητές στον καναπέ και δεν λέω να παραδοθούν σε τρομερούς εναγκαλισμούς, αλλά να ερωτοτροπήσουν λιγάκι στη βιβλιοθήκη καθώς παίρνουν και ξαναβάζουν στα ράφια κάποια βιβλία επιστημονικού ενδιαφέροντος. Μ' ένα λόγο, μια βιβλιοθήκη στην οποία επιθυμεί κανείς να πάει και που μετατρέπεται σταδιακά σε μια μεγάλη μηχανή για τον ελεύθερο χρόνο. 

Αυτό που απομένει τώρα είναι να φανταστούμε ένα σχολείο που θα διδάσκει στους μαθητές πώς να χρησιμοποιούν μια βιβλιοθήκη, πώς να χειρίζονται ένα μηχάνημα προβολής μικροφίλμ ή έναν κατάλογο, πώς να αναζητούν ηλεκτρονικά το υλικό που τους ενδιαφέρει, πώς να αυτοεξυπηρετούνται στον χώρο, πώς να επικοινωνούν και να συνεργάζονται με τους υπαλλήλους, πώς να αντιμετωπίσουν όσους τους ειρωνευτούν ή τους αποθαρρύνουν και κυρίως πώς να σέβονται τον κόπο του καθενός που βρίσκεται εκεί για να τους εξυπηρετήσει. 

***

[1] Το κείμενο του Έκο υπάρχει στη συλλογή Περί βιβλιοθηκών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άγρα. 

[2] Οι φωτογραφίες του μαύρου διαμαντιού της Κοπεγχάγης τραβήχτηκαν ένα παγωμένο χριστουγεννιάτικο απόγευμα του 2015.