Γεια σου, γοριλάκι

Στα μέσα τις δεκαετίας του 1980 κυκλοφορούσαν κάτι πανέμορφα λούτρινα πιθηκάκια. Ήταν ολόκληρα καλυμμένα με καφετιά γούνα και μόνο τα χέρια, τα πόδια και η μουσούδα τους ήταν πλαστική. Είχαν το στόμα τους ελαφρώς ανοιχτό, το ένα δάχτυλο του χεριού τους τεντωμένο, κι όταν τους έβαζες το χέρι στο στόμα, έμοιαζαν με χαριτωμένα μωρά που πιπιλούν το δάχτυλό τους. Τα συμπαθούσα γιατί είχαν καλοσυνάτο βλέμμα και ροδαλά μάγουλα, σαν να ντρέπονται. 

Σε ένα από τα πολλά κτίσματα του ζωολογικού κήπου του Βρότσλαβ είναι φυλακισμένα τα διάφορα πιθηκοειδή. Σε κάποιο από τα κλουβιά ζει ένα κοινωνικό και αεικίνητο πιθηκάκι που δίνει το χέρι του σε κάθε επισκέπτη, σαν πολιτικός σε προεκλογική εκστρατεία ή οικοδεσπότης σε πάρτι γενεθλίων. Συγκλονιστικότερη, ωστόσο, είναι μια μελαγχολική κοκκινότριχη χιμπατζίνα που ζει με τον αρσενικό της και, όση ώρα περιηγούνται οι επισκέπτες, εκείνη καθαρίζει αργά αργά κάθε σημείο του κλουβιού της μ' ένα κόκκινο ξεσκονόπανο. Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω δει ζώο να υποφέρει από τόση θλίψη. Πέρασαν πάνω από είκοσι χρόνια από εκείνη την επίσκεψη κι ακόμα το θυμάμαι.

Εκείνο το πρόσωπο με τα χοντροκομμένα χαρακτηριστικά, σαν λυπημένου γίγαντα, γυρίζει κάθε τόσο προς το πλήθος των επισκεπτών που στέκεται πίσω από το τζάμι, σε μια απόσταση μικρότερη από το ένα μέτρο. Είναι ένα αργό βλέμμα σημαδεμένο από θλίψη, καρτερία και ανία, ένα βλέμμα που εκφράζει όλη την παραίτηση που νιώθει ένα ζώο γι' αυτή την ιδιαιτερότητά του, να είναι το μοναδικό δείγμα στον κόσμο με μια μορφή που το ίδιο δεν διάλεξε και που οι άλλοι δεν αγάπησαν, όλη την απόγνωση να κουβαλά στις πλάτες του τη μοναξιά του, όλη την αμηχανία του που καταλαμβάνει χώρο και χρόνο με την τόσο ογκώδη και χτυπητή παρουσία του. 

Ο κύριος Πάλομαρ, στην ομώνυμη συλλογή αφηγημάτων του Ίταλο Καλβίνο, έζησε μια παρόμοια εμπειρία στον ζωολογικό κήπο της Βαρκελώνης, όπου είδε τον μοναδικό αλμπίνο γορίλα του κόσμου. Παραιτημένος και κακόκεφος, κρατούσε σφιχτά στο στήθος του μια σαμπρέλα αυτοκινήτου, την οποία αρνούνταν πεισματικά να εγκαταλείψει, σαν να ήταν κομμάτι του σώματός του. 

Ο Πάλομαρ έχει την εντύπωση ότι καταλαβαίνει πολύ καλά τον γορίλλα, την ανάγκη του να κρατά κάτι σφιχτά, ενώ όλα γύρω του γλιστράνε από τα χέρια του, ένα αντικείμενο με το οποίο διασκεδάζει το άγχος της απομόνωσής του. 

Ο κύριος Πάλομαρ, που ζούσε απόλυτα μόνος και αδυνατούσε να επικοινωνήσει με τους ανθρώπους, καταλάβαινε πολύ καλά πως μια βρόμικη σαμπρέλα χρησιμεύει στον γορίλα σαν "απτό στήριγμα για μια παραληρηματική κουβέντα χωρίς λέξεις". Μόνος στην πόλη, σαν το ζώο σε ένα τεράστιο κλουβί, είχε κι εκείνος την ανάγκη να αγκαλιάσει ένα ξεφούσκωτο λάστιχο. 

Πίσω από το τζάμι φαίνεται ένας περιφραγμένος χώρος με ψηλούς γύρω γύρω μαντρότοιχους που θυμίζει αυλή φυλακής, στην πραγματικότητα όμως είναι ο "κήπος" του σπιτιού-κλουβιού της οικογένειας του γορίλλα, και στον κήπο φυτρώνουν ένα χαμηλό δέντρο χωρίς φύλλα και μια σιδερένια σκάλα σαν αυτές που βλέπουμε στα γυμναστήρια. 

Απορώ που η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει απαγορεύσει ακόμη τους ζωολογικούς κήπους. Οι συνθήκες υποτίθεται πως έχουν αλλάξει. Σε εποχές όχι και τόσο μακρινές, άλλωστε, οι κήποι εξέτρεφαν και αφρικανούς ιθαγενείς. Έρχονταν οι οικότροφοι διαφόρων ευρωπαϊκών σχολείων και τους τάιζαν μπανάνες, σαν να επρόκειτο για ανθρωπόμορφα πιθηκοειδή. Τώρα έχουμε κοντά στην Αθήνα το Αττικό Πάρκο, που υποτίθεται ότι περιθάλπει αδύναμα ζώα που δεν θα μπορούσαν να ζήσουν ελεύθερα στη φύση. Και πάλι παράλογο μου φαίνεται ένα λιοντάρι να ζει στα Σπάτα -ούτε καν στη Νεμέα δηλαδή- κι ας έχει προβλήματα υγείας. Ο άνθρωπος φαίνεται πως πάσχει από την ανίατη ασθένεια να φυλακίζει ό,τι υποτίθεται πως αγαπά. 

***

Ίταλο Καλβίνο, Πάλομαρ (μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2011.