Ο Στέφαν Τσβάιχ για τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι (Σημειώσεις)

Αν ο πολιτισμός δεν έκανε πιο αιμοχαρή τον άνθρωπο, τον έκανε όμως πιο πρόστυχο στην αιματοχυσία παρ’ ό,τι ήταν στο παρελθόν. Τότε έκρινε σωστό να χύσει το αίμα κι έσφαζε με ήσυχη τη συνείδησή του όσους νόμιζε πως είναι ανάγκη να εξαφανιστούν. Σήμερα μας φαίνεται το χύσιμο του αίματος σαν ατιμία, μα το χύνουμε ευχαρίστως και συχνότερα από άλλοτε.  

(Φ. Ντοστογιέφσκι, Το Υπόγειο)

Στις αναμνήσεις κάθε ανθρώπου υπάρχουν πράγματα που δεν τα εμπιστεύεται σε όλον τον κόσμο, μα μόνο στους φίλους του. Υπάρχουν άλλα που δεν τα εμπιστεύεται στους φίλους του και μόλις τα λέει στον εαυτό του κι αυτό στα κρυφά. Και τέλος υπάρχουν εκείνα που ο άνθρωπος φοβάται να τα ομολογήσει στον ίδιο του τον εαυτό κι αυτού του είδους τα πράγματα μαζεύονται σε αρκετά μεγάλη ποσότητα σε κάθε άνθρωπο καθώς πρέπει. 

(Φ. Ντοστογιέφσκι, Το Υπόγειο)

Ρωσία 

Ό,τι τραγικό υπάρχει μέσα σε κάθε ήρωα του Ντοστογιέφσκυ, η διαφωνία με τον ίδιο του τον εαυτό, όλες οι δυσκολίες που συναντάει, όλα τα εμπόδια, έχει τις ρίζες του μέσα στη μοίρα ολόκληρου του ρωσικού λαού. Η Ρωσία στα μέσα του 19ου αιώνα δεν ξέρει ποια κατεύθυνση να πάρει, προς τη Δύση ή την Ανατολή, προς την Ευρώπη ή προς την Ασία, την Πετρούπολη – την τεχνητή πόλη -, προς τον πολιτισμό ή προς το χωριό, μες στη στέπα. Ο Τουργκένιεφ την σπρώχνει μπροστά, ο Τολστόι την ξανασπρώχνει προς τα πίσω. Η αναστάτωση βασιλεύει παντού. Ο τσαρισμός βρίσκεται άξαφνα αντιμέτωπος με την κομμουνιστική αναρχία· η βαθιά πίστη των προγόνων μετατρέπεται σε λυσσασμένο και φανατικό αθεϊσμό. Όλα κλονίζονται. [...]

Ήρωες

Μέσα στους ήρωες του Ντοστογιέφσκυ, ο νευρωτικός σύγχρονος άνθρωπος ενώνεται με το άξεστο πλάσμα των πρώτων βημάτων της ανθρωπότητας, που δε νιώθει τίποτε άλλο από το πάθος του. [Οι ήρωές του] εκφράζουν ανάκατα την ύστατη γνώση και το διστακτικό τραύλισμα των πρώτων ερωτημάτων του κόσμου. 

Ο ήρωας δεν τον ενδιαφέρει παρά μόνο αν βρίσκεται σε διαφωνία με τον ίδιο του τον εαυτό. Εάν είναι μια φύση προβληματική. 

Τ’ άστρα της πίστης δε λάμπουν πια πάνω απ’ τους ανθρώπους κι ο νόμος δεν είναι πια κυρίαρχος στα στήθια τους. Τα πλάσματα του Ντοστογιέφσκυ, αυτοί οι ξεριζωμένοι από μια μεγάλη παράδοση, είναι αυθεντικοί Ρώσοι, άνθρωποι μεταβατικοί.

Σε κάθε ευχή που εκφράζουν λ.χ. τα πρόσωπα του Ντίκενς βλέπουμε ένα λαχταριστό όραμα της ευτυχίας τους, μια χαριτωμένη «βιλίτσα» χωμένη μες στην πρασινάδα και που ν’ αντηχεί από χαρούμενες παιδικές φωνές· στον Μπαλζάκ έναν πύργο, τα ήρεμα λιβάδια ν’ απλώνονται γύρω του και ιδίως τα εκατομμύρια. Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκυ δε λαχταρούν τίποτα· ούτε καν την ευτυχία.

  

Μύθος

Ο μύθος του Ντοστογιέφσκυ είναι η γονιμοποίηση του ετερόμορφου, του πολλαπλού Εγώ του κάθε ατόμου, απ’ το σπέρμα του αληθινού ανθρώπου. Να κατορθώσεις ν’ αποφυλακίσεις τον αιώνιο άνθρωπο από το θνητό του σαρκίο, του πολιτισμένου. Αυτή είναι σε τούτο τον κόσμο η πιο υψηλή, η πιο αληθινή αποστολή.

 

Έρωτας

[Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκυ] δε θέλουν ν’ αγαπάνε με τον ίδιο τρόπο που τους αγαπούν. Θέλουν ν’ αγαπάνε και να ’ναι τα θύματα,  να ’ναι εκείνοι που δίνουν περισσότερα απ’ όσα παίρνουν. [...] τόσο που το ευχάριστο, το χαριτωμένο παιχνίδι της αρχής να μετατραπεί σε ασυγκράτητο λαχάνιασμα, σε βογγητό, σε πάλη, σε μαρτύριο.

Πίστη

Ο Ντοστογιέφσκυ λαχταράει την πίστη από έλλειψη πίστης. Πρέπει ν’ αγαπάμε περισσότερο την ίδια τη ζωή από το νόημα της ζωής.

Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο: Στέφαν Τσβάιχ, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ,  Εκδόσεις Γκοβόστη