Δανιήλ Χαρμς

"Η ζωή σαν έργο τέχνης"

Ο Χβιλικέφσκι έτρωγε ξινόμουρα, προσπαθώντας να μην ξινίζει τα μούτρα του. Περίμενε ότι όλοι θα λέγανε:"Τι δυνατός χαρακτήρας!". Αλλά δεν είπε κανείς τίποτε. 

Δανιήλ Χαρμς, ποιητής. Γεννήθηκε στην Αγία Πετρούπολη το 1905. Γιος ευγενών. Απείθαρχος και ανυπάκουος, αποβλήθηκε από το γερμανικό γυμνάσιο όπου φοιτούσε, και τελείωσε το σχολείο στο γυμνάσιο που διηύθυνε η θεία του. Συνελήφθη για πρώτη φορά από το σοβιετικό καθεστώς το 1925 για την απαγγελία ποιήματος του αντιφρονούντος ποιητή Νικολάι Γκουμιλιόφ. Ήρθε σε επαφή με την ποίηση Ζαούμ –μια απόπειρα δημιουργίας ποιητικής γλώσσας αποτελούμενης μόνο από φθόγγους και φωνήματα, που είχε στόχο να εκφράσει "τον ίλιγγο του ανθρώπου που προσπαθεί να σκαρφαλώσει στις απότομες πλαγιές των κοινωνικών πειραμάτων". 

Συμμετείχε σε ομάδα αριστερών πρωτοποριακών ποιητών. Στο δοκίμιό του "Αντικείμενα και μορφές" γράφει τη φράση "Η πέμπτη σημασία του ντουλαπιού είναι ντουλάπι" και έτσι προκύπτει το σλόγκαν της ομάδας "Η τέχνη είναι ντουλάπι". Τον Οκτώβριο του 1928 ίδρυσε την "Ένωση Πραγματικής Τέχνης " Ουμπεριού. 

Οι Ουμπεριού είναι άνθρωποι "πραγματικοί και συγκεκριμένοι μέχρι το μεδούλι", "τίμιοι εργάτες της τέχνης τους", που "διευρύνουν και εμβαθύνουν τη σημασία του αντικειμένου και της λέξης", δημιουργούν "όχι μόνο μια καινούργια ποιητική γλώσσα" αλλά και μια "καινούργια αίσθηση της ζωής και των αντικειμένων της". Τονίζεται ως υπέρτατη αρχή η πολυφωνία και η ύπαρξη διαφορετικών τάσεων στο εσωτερικό της ομάδας. Η ομάδα αποστασιοποιείται από το ρεαλισμό που προωθείται από το σοβιετικό κράτος. 

Παρόλο που δεν έχει πραγματοποιηθεί ακόμη το Πανενωσιακό Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέων, όπου ο Ζντάνοφ διατύπωσε τους κανόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, στις αρχές της δεκαετίας του 1930 η σοβιετική τέχνη δεν θύμιζε σε τίποτα πια το πρωτοποριακό ξεκίνημά της. Ο Χαρμς  δεν μπορούσε να ζήσει από την ποίηση και βιοποριζόταν αποκλειστικά από τη συγγραφή βιβλίων παιδικής λογοτεχνίας.

Παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο του Δανιήλ Χαρμς

Η ομάδα Ουμπεριού έκανε την τελευταία εμφάνισή της στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Αργότερα, τα μέλη της κατηγορήθηκαν από το σταλινικό καθεστώς για παραίτηση από τη ζωή, ασυνάρτητη ποίηση, ανόητες δακτυλουργίες που υπονομεύουν τη δικτατορία του προλεταριάτου. "Αντιδραστικοί τσιρκολάνοι", "λογοτέχνες-χούλιγκαν" και ταξικοί εχθροί δεν χωρούσαν στο σοβιετικό καθεστώς. Ο Χαρμς επίσης κατηγορήθηκε για συμμετοχή σε παράνομη ένωση λογοτεχνών και αντισοβιετική δράση:

Δουλειά μου είναι η λογοτεχνία. Δεν έχω πολιτικό προσανατολισμό και το ζήτημα που με απασχολεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο είναι: η λογοτεχνία. Δηλώνω ότι στον τομέα της λογοτεχνίας δεν είμαι σύμφωνος με τη σοβιετική πολιτική και επιθυμώ, ως αντιστάθμισμα των μέτρων που ισχύουν σήμερα, την ελευθερία του λόγου τόσο για την προσωπική μου δημιουργία, όσο και για εκείνη των λογοτεχνών με τους οποίους συνδέομαι πνευματικά και ανήκουμε στην ίδια λογοτεχνική ομάδα. 

Λίγο αργότερα, ο άλλοτε υπερασπιστής της καλλιτεχνικής ελευθερίας Μαξίμ Γκόρκι έγινε δεξί χέρι του Ζντάνοφ και πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης Συγγραφέων, διατυπώθηκαν σαφώς οι αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και ο Χαρμς εξορίστηκε στο Κουρσκ.

Ό,τι έγραψα ως τώρα το έγραψε ένας άνθρωπος. Αν ο Θεός δώσει να ζήσω κάτι άλλο, θα ξαναγράψω. Κι ό,τι γράψω θα το γράψει ένας άλλος άνθρωπος. 

Τα επόμενα χρόνια ο Χαρμς υποφέρει από την πείνα και τις κακουχίες και επιβιώνει πουλώντας τα πράγματά του. Στις επιστολές του σε φίλους και συντρόφους του ποιητές παρακαλεί να του στείλει ο Θεός τον θάνατο: "Απορώ με τη δύναμη των ανθρώπων. Ορίστε, είναι κιόλας 12 Ιανουαρίου 1938. Η κατάστασή μας έχει χειροτερέψει πάρα πολύ, κι όμως συνεχίζουμε. Θεέ μου, στείλε μας γρήγορα το θάνατο". 

Έτσι αρχίζει η πείνα:

Το πρωί ξυπνάς καλοδιάθετος, 

Μετά νιώθεις αδύναμος,

Μετά αρχίζει η πλήξη, 

Μετά αρχίζεις να χάνεις

τη δύναμη της γρήγορης σκέψης -

Μετά έρχεται η γαλήνη

Και μετά αρχίζει η φρίκη. 

Παρόλο που δεν είχε διαπράξει καμία ενέργεια κατά της σοβιετικής εξουσίας, ο Δανιήλ Χαρμς πέθανε το 1942 στην ψυχιατρική πτέρυγα των φυλακών Κρεστί, κατά πάσα πιθανότητα από ασιτία. Είχαν προηγηθεί περίπου δέκα χρόνια πείνας, φυλάκισης και εξορίας. 

Στα γραπτά αυτού του τόσο μεγάλου και τόσο διαφορετικού συγγραφέα μπορεί να βρει κανείς ιστορίες, μικρά και μεγαλύτερα διηγήματα, ποιήματα, επιστολές, αφορισμούς και αποσπάσματα ημερολογίων που μιλούν για τα πάντα: τα παιδιά, τη γυναίκα, τη λογοτεχνία, τον θάνατο, τον χρόνο, τον τόπο, το εδώ, το εκεί, το παρελθόν, το παρόν, το υπαρκτό και το μη υπαρκτό, την τέχνη και τη ζωή, την εξυπνάδα και τη βλακεία. 

- Ένας κόσμος που αποτελείται από κάτι ενιαίο, ομοιογενές και συνεχές δεν μπορεί να ονομαστεί υπαρκτός, διότι σε έναν τέτοιο κόσμο δεν υπάρχουν μέρη και, αφού δεν υπάρχουν μέρη, δεν υπάρχει και όλον. 

- Ο χρόνος είναι κατ'ουσίαν ενιαίος, ομοιογενής και συνεχής, και συνεπώς δεν υπάρχει. 

- Ο χώρος είναι κατ'ουσίαν ενιαίος, ομοιογενής και συνεχής, και συνεπώς δεν υπάρχει. 

- Μόλις ωστόσο ο χώρος και ο χρόνος έρθουν σε κάποιου είδους σχέση μεταξύ τους, καθίστανται εμπόδιο ο ένας για τον άλλο και αρχίζουν να υπάρχουν. 

Δεκάδες σελίδες ακροβατικών κι όμως απόλυτα λογικών συλλογισμών οδηγούν τον αναγνώστη στο να ανακαλύψει λίγο λίγο τι είναι ζωή και να καταλήξει στο συμπέρασμα πως το παρόν είναι η μόνη διάσταση που υπάρχει αποκλειστικά ως εμπόδιο που δεν επιτρέπει στο παρελθόν να μετατραπεί σε μέλλον. 

Πολλά διηγήματα αφιερώνονται στην ξετσιπωσιά της γυναίκας, της οποίας ο αφηγητής φαίνεται πως είναι γνώστης, λάτρης και κατήγορος:

"Όμως", είπε ο Ζολοτογκρόμοφ, "η πληθωρικότητα και μια κάποια έλλειψη καθαριότητας είναι ό,τι αξίζει σε μια γυναίκα!"

Έχω μελετήσει επί μακρόν τις γυναίκες και μπορώ πλέον να πω ότι τις ξέρω σαν κάλπικη δεκάρα. Πάνω απ' όλα, στη γυναίκα αρέσει να μην την προσέχουν. Δεν πα να στέκεται μπροστά σου ή να βαριαναστενάζει; Εσύ κάνε ότι τίποτα δεν ακούς και τίποτα δεν βλέπεις, και φέρσου σαν να είσαι μόνος σου στο δωμάτιο. Αυτό ερεθίζει τρομερά τη γυναικεία περιέργεια. Και μια περίεργη γυναίκα είναι ικανή για όλα. 

Γεμάτες πίκρα και σαρκασμό είναι οι αναφορές του ποιητή στα παιδιά. Ένας άνθρωπος που έζησε εκδίδοντας βιβλία παιδικής λογοτεχνίας φαίνεται πως μίσησε τα παιδιά όσο λίγοι. Δεν καταλαβαίνω, γράφει ο Χαρμς, γιατί εκτιμούμε όσους αγαπούν τα παιδιά. Δεν λέμε ποτέ για κάποιον ότι είναι καλός άνθρωπος επειδή του αρέσουν τα έμβρυα, ή επειδή του αρέσει η αφόδευση. Τον λέμε όμως καλό άνθρωπο επειδή του αρέσουν τα παιδιά.  "Είναι πολύ βάναυσο να εξοντώνει κανείς παιδιά. Έλα όμως που κι αυτά κάτι πρέπει να τα κάνεις!"

Μ' ενδιαφέρουν μόνο οι "ανοησίες": μόνο ό,τι δεν έχει καμία πρακτική σημασία. Μ' ενδιαφέρει η ζωή μόνο στις παράλογες εκφάνσεις της. Ηρωισμός, πάθος, γενναιότητα, ηθική, υγιεινή, καθωσπρεπισμός, τρυφερότητα και μανία με τα τυχερά παιχνίδια μού είναι λέξεις και συναισθήματα απεχθή. Κατανοώ όμως και σέβομαι απόλυτα: τον ενθουσιασμό και την έκσταση, την έμπνευση και την απόγνωση, τον πόθο και την εμμονή, την ακολασία και την αγνότητα, τη θλίψη και τον πόνο, τη χαρά και το γέλιο. 

Ο Δανιήλ Χαρμς υπήρξε μια σπάνια μορφή της ρωσικής λογοτεχνίας. Στο "Γαλάζιο τετράδιο" συναντά κανείς λαχταριστούς λογοτεχνικούς πειραματισμούς, σελίδες άλλοτε γραμμένες με πρωτοφανή ευαισθησία και άλλοτε με εντυπωσιακό κυνισμό. Όλες τους όμως αποτελούν δημιουργήματα ενός πρωτοπόρου καλλιτέχνη, καχύποπτου απέναντι σε κάθε είδους βολική και τακτοποιημένη ζωή. Ενός ανθρώπου που δεν βρήκε αληθινό νόημα σε τίποτε άλλο πέρα από την τέχνη. Η τέχνη ήταν στη ζωή του ένας "ελιγμός ευτυχίας, ώστε να υπάρχει κάπως αναπαυτικά δυστυχισμένος"[1]

Χρειάζεται άραγε ο άνθρωπος τίποτε άλλο εκτός απ' τη ζωή και την τέχνη; Πιστεύω πως όχι: δεν χρειάζεται τίποτε άλλο, απ' αυτά τα δύο προκύπτει καθετί αληθινό. 

***

[1] Στίχος από ποίημα του Νίκου Καρούζου. 

[2] Δανιήλ Χαρμς, Το γαλάζιο τετράδιο (μτφρ. Ροδούλα Παππά), Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2010.