Φύλλα του Ύπνου

Magicien d' insécurité ou magicien d' optimisme?

Στην ποίηση καταφεύγουμε μισοί, λειψοί, χτυπημένοι. Αποζητούμε τα φάρμακά της "για να μη νιώθονται οι πληγές", ενώ η δράση της μόνο αναισθησιογόνος δεν είναι. Εντείνει τις αισθήσεις, ποτέ δεν τις ναρκώνει. Μα ως φυγόκεντρος δύναμη κάνει τον πόνο και διαχέεται προς τόσες διαφορετικές κατευθύνσεις, που τελικά το σημείο της πληγής μας παύει να πονά. 

Όταν είσαι μεθυσμένος από θλίψη, σου 'χει απομείνει από αυτήν μόνον ο κρύσταλλός της. 

Ο Χόρχε Σεμπρούν στις "Ασκήσεις επιβίωσης" παρουσίασε τα βασανιστήρια σαν μια εμπειρία αδελφοσύνης. Ο Ρενέ Σαρ, στα "Φύλλα του Ύπνου" παρουσιάζει τη θητεία του στην Αντίσταση σαν μια θητεία στο θάνατο, τη μοναξιά και την αλληλεγγύη. Συμβουλεύει την εγρήγορση στη δράση, τη γείωση στην πολιτική αποτίμησή της. Σε 237 "αφορισμούς" ασκείται στην άρση πάσης φύσεως αντιθέτων. Ο λόγος και η δράση, ο παλιός εχθρός και ο έντιμος αντίπαλος, ο άνεμος της ιστορίας και ο άνεμος της αβύσσου, το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και το ένστικτο της ιδιοκτησίας, η δίψα και η απελπισία, η μοίρα και η ελπίδα.  Εκ διαμέτρου αντίθετες έννοιες ζευγαρώνουν και υποκλίνονται στην ίδια τη ζωή.

Καθένα από τα γράμματα που συνθέτουν το όνομά σου,  ω Ομορφιά, στον τιμητικό πίνακα των μαρτυρίων, παντρεύεται την επίπεδη απλότητα του ήλιου, γράφεται στη γιγάντια φράση που φράζει τον ουρανό, και συνδέεται με τον άνθρωπο που μανιάζει για ν' απατήσει τη μοίρα του με το αδάμαστο αντίθετό της: την ελπίδα. 

Μια φωνή απο μελάνι, η φωνή του ποιητή, παραινεί σε δεύτερο πρόσωπο. Πρώτα τον αναγνώστη κι ύστερα τον εαυτό της:

Να θεραπεύεις τον άρτο. Να παραθέτεις τον οίνο.    

Άρτος και οίνος, σώμα και πνεύμα: άλλα δύο αντίθετα που συμπληρώνουν το ένα το άλλο. Ποιος μπορεί να ξεχωρίσει το σώμα από το αίμα στη μεταλαβιά της ποίησης; Ποιος μπορεί να διαχωρίσει τη σκέψη από τη δράση στη ζωή του Ρενέ Σαρ; "Αυτή είναι η λειτουργία του λόγου, της γραφής, μέσα στη δυσκολία και στην κρισιμότητα της στιγμής κατά την οποία διακυβεύεται η ζωή στα πρόθυρα του θανάτου. Ο λόγος γίνεται ομφάλιος λώρος αυτής της ζωής που βρίσκεται σε ρίσκο, την επιβεβαιώνει και τη διαφυλάσσει" σημειώνει ο Θανάσης Χατζόπουλος στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης.

René Char, "A la santé du serpent", illustrated by Wifredo Lam

 

Στα σκοτάδια μας δεν υπάρχει μια θέση για την Ομορφιά. Όλος ο χώρος είναι για την Ομορφιά.

 

Ο Ρενέ Σαρ με τον προσωπικό του αγώνα, ως επαναστάτης και ως ποιητής, αναζήτησε το μερίδιό του στο κοινό πεπρωμένο. Μέσα στις σκοτεινές χαράδρες του τρόμου κοινωνεί την ομορφιά της ζωής, της ύπαρξης και της φύσης. 

Το αντίδοτο του τρόμου είναι αυτή η μικρή κοιλάδα που γεμίζει σιγά σιγά με ομίχλη, είναι το φευγαλέο θρόισμα των φύλλων, σαν ένα σμήνος ναρκωμένων φωτοβολίδων, είναι αυτή η καλά κατανεμημένη βαρύτητα, είναι αυτή η αθόρυβη κυκλοφορία ζώων και εντόμων που ρίχνουν χίλια βέλη στον τρυφερό κορμό της νύχτας, είναι αυτός ο σπόρος του τριφυλλιού πάνω στα λακάκια ενός χαϊδεμένου προσώπου, είναι αυτή η πυρκαγιά της σελήνης που δεν θα γίνει ποτέ πυρκαγιά, είναι ένα μικροσκοπικό αύριο που οι σκοποί του μας είναι άγνωστοι [...]

René Char illustrated by M.H. Vieira da Silva

 

Πέρα από πολιτική ή προφητική, η ποιητική φωνή του Σαρ είναι παρηγορητική και αισιόδοξη. Ακόμα κι αν "περιπλανιόμαστε πλάι σε πηγαδόπετρες από τις οποίες έχουν αφαιρεθεί τα πηγάδια", υπάρχει τρόπος να ξεδιψάσουμε. 

Πρέπει να ξεπεράσουμε την οργή και την αηδία μας,  πρέπει να τις μοιραστούμε, ώστε να ανυψώσουμε και να διερύνουμε τη δράση μας, όπως και την ηθική μας. 

Στους υποθετικούς του λόγους, η φωνή του γίνεται ακόμη πιο παραμυθιακή:

Αν πιστέψουμε στο υπέδαφος του χορταριού, όπου απόψε τραγουδούσε ένα ζευγάρι γρύλων, η πριν από τη γέννηση ζωή θα ήταν πιο γλυκιά. 

Αν δεν υπήρχε μερικές φορές η ερμητικότητα της πλήξης, η καρδιά θα έπαυε να χτυπά.

Αν ο άνθρωπος δεν έκλεινε καμιά φορά εντελώς τα μάτια, θα κατέληγε να μη βλέπει πια αυτό που αξίζει να ιδωθεί. 

Στην ποίηση του Σαρ η απόσταξη, η ωρίμανση και η παλαίωση των λέξεων δεν προσφέρουν απλώς ποιητική μέθη, αλλά, σαν ομφάλιοι λώροι, μας κρατούν δεμένους με κάθε ζωογόνο σώμα. 

 

***

 

René Char, Φύλλα του Ύπνου (Εισαγωγή-μετάφραση: Θανάσης Χατζόπουλος), Πόλις, Αθήνα 2017.

 

Φόρος τιμής στον Ronald Searle - Μέρος 5ο: Πενγκουινάκια και άλλα

Λέγαμε, λοιπόν, ότι ο Ronald Searle υπήρξε πολυσχιδής Βρετανός σκιτσογράφος που ασχολήθηκε με τόσα και τόσα: Από τα σκίτσα αιχμαλωσίας μέχρι τα γυναικάκια-γκάνγκστερ του St. Trinian's, τα ψιψινοβιβλία, τα εξώφυλλα του New Yorker και πολλών άλλων περιοδικών.

Πέρα από τα περιοδικά και τις εφημερίδες, όμως, επιμελήθηκε και εξώφυλλα για βιβλία πολλών εκδοτικών οίκων. Πολλά ήταν πλουμιστά, πολύχρωμα και γεμάτα, υπηρετώντας μία κάπως ξεπερασμένη πια αισθητική. 

Όπως αυτά...  

 

Στις αρχές της δεκαετίας του '60, όμως, ξεκίνησε να σχεδιάζει για την Penguin, και εκεί το ύφος του υπήρξε διαφορετικό.  Αυτά τα μικρά χαρτόδετα βιβλία τσέπης είχαν εξωφυλλάκια απλά, όπως απλό, λιτό και οικονομικό ήταν γενικότερα το στιλ της έκδοσης. Το βιβλίο ήταν μικρό, ελαφρύ και φτηνό, αλλά το κείμενο παρέμενε προσεγμένο και το εξώφυλλό του ελκυστικό.

 

Μάλιστα, η στριφνή μαντάμ της πρώτης εικόνας υπήρξε ένα από τα πρώτα εξώφυλλα που σχεδίασε ο Ronald Searle για την Penguin. Την ίδια ακριβώς πολιτική ακολούθησαν, και ακουλουθούν μέχρι σήμερα, τα γαλλικά Folio. 

Το βιβλίο, βέβαια, το αγοράζουμε πάντοτε με γνώμονα το περιεχόμενό του. Ωστόσο, είναι ένα αντικείμενο που αποτελεί -ή θα έπρεπε να αποτελεί- έργο τέχνης. Και σε ένα έργο τέχνης, όλα έχουν τη σημασία τους. 

Και το μέσα: 

Και το έξω...

Ο Ronald Searle υπήρξε επιμελής στον σχεδιασμό και των δύο. 

Και ήταν και ωραίος και χίπης.

***

Φόρος τιμής στον Ronald Sealre - Μέρος 4ο: Τα Νεοϋορκέζικα

Η λατρεία του Ronald Searle για τις γατούλες ήταν εμφανής και στα εκατοντάδες εξώφυλλα που σχεδίασε για τον New Yorker. Η συνεργασία του σκιτσογράφου με το αμερικανικό περιοδικό ξεκίνησε στη δεκαετία του '60 και κράτησε τουλάχιστον μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '90. Καμιά τριανταριά χρόνια, δεκάδες εξώφυλλα.

 

Το εξώφυλλο ενός περιοδικού είναι πάντοτε ασορτί με την εποχή και την επικαιρότητα. Έτσι, τους χειμερινούς μήνες βλέπουμε τα χνουδωτά τετράποδα να κάνουν σκι, να φορούν σκουφάκια ή να τρώνε παγωτό στα χιόνια. Την άνοιξη αράζουν κάτω από τα δέντρα, απολαμβάνουν το κελάηδημα των πουλιών και τις μυρωδιές της φύσης, ενώ το καλοκαιράκι κάνουν όλα όσα περιμένουμε κι εμείς με τόση ανυπομονησία: 

Το άραγμα στην  αιώρα...

 Την ηλιοθεραπεία στη σεζ-λονγκ...

Τη βαρκάδα στη λίμνη... 

Τις πολύχρωμες εμπειρίες που μόνο οι διακοπές μπορούν να μας χαρίσουν...

Κατά τα άλλα, κι εδώ οι ψιψίνες τρώνε καλά, αστειεύονται και διασκεδάζουν...

 

Απολαμβάνουν για την πάρτη τους ένα ολόκληρο τραπέζι, και ενίοτε ακροβατούνε παλαβιάρικα κάτω απ΄ αυτό ή κάτω από τον κόσμο όλο...

 

Γενικά, η ζωή είναι ωραία στα εξώφυλλα του New Yorker και για τις γάτες και για τα πουλάκια...

 

Και για τους μοναχικούς μποέμ...

Φτάνει να βρει κανείς τον τρόπο να την απολαύσει...

 

***

Φόρος τιμής στον Ronald Searle - Μέρος 3ο: Ψιψινέλες

Αφού τα 'δε όλα αιχμάλωτος στη Σιγκαπούρη, ο Ronald Searle απελευθερώθηκε το 1945 και επέστρεψε στη γενέτειρά του, τη Μεγάλη Βρετανία, όπου αφοσιώθηκε στη σειρά που έμελλε να γίνει το μεγάλο χιτ των φόρτις: τo St. Trinian's. Μετά απ' αυτό, ήταν πια διάσημος σε ολόκληρη τη χώρα. Παντρεύτηκε κιόλας μια κυρία oνόματι Kaye Webb και απέκτησαν διδυμάκια, την Kate και τον Johny. Αν υπήρξε καλός σύζυγος δεν το γνωρίζουμε, πάντως ο γάμος σαν απασχόληση του άρεσε, γιατί χώρισε και αργότερα ξαναδοκίμασε την τύχη του με άλλη γυκαίκα. 

 




















 


Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του '50, και ενώ συνέχιζε τη σειρά του St. Trinian's, έκανε του κόσμου τις δουλειές: σκίτσα για τις εφημερίδες Tribune, Sunday Express και News Chronicle, εικονογραφήσεις για ταξιδιωτικά βιβλία, αφίσες, διαφημίσεις, κινούμενα σχέδια για την Disney. Και αναγνωρίστηκε το έργο του και με το παραπάνω, αφού κέρδισε το "National Cartoonist Society Advertising and Illustration Award" (και μάλιστα δις, το 1959 και το 1965), όπως και πολλά άλλα βραβεία. 

 
Το 1961 είχε ήδη χωρίσει με την πρώτη του σύζυγο, παντρεύτηκε τη Monica Koenig και έφυγε για το Παρίσι, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του. Εκεί, αφοσιώθηκε περισσότερο στη ζωγραφική και λιγότερο στο σκίτσο, τη γελοιογραφία και την εικονογράφηση (όχι ότι κι αυτά δεν αποτελούν μορφές της ζωγραφικής τέχνης). Στη Γαλλία, λοιπόν, κυκλοφόρησαν πολλά λευκώματα του Searle, μεταξύ των οποίων και τα φοβερά γατοβιβλία του.

   

Οι γατούλες του Searle είναι εκπληκτικές, υπέροχες, ανεπανάληπτες! Μπορεί να μοιάζουν "ισορροπημένες", να κρέμονται από πολυελαίους (εικόνα 1), να ισορροπούν κάτω από το φεγγάρι ή πάνω σε μια ρόδα ποδηλάτου (εικόνες 2 και 3), αλλά στην πραγματικότητα είναι διαστροφικές κι αλλόκοτες όσο λίγες. 

Σε κάποια έργα φαίνονται ήρεμες. Άλλοτε, καβαλούν παγώνια, ποδηλατούν, κοιμούνται σε πολυτελή κρεβάτια και απολαμβάνουν λουκούλλεια γεύματα. Μα τις περισσότερες φορές...
 
Να, όπως, δώ:

 Εδώ: 

Ή εδώ: 

Δεν είναι κάπως σαστισμένες, έκπληκτες και καημενούλες; 

Δοκιμάζουν περούκες που δεν τους ταιριάζουν, μοιάζουν με σκύλους και τους επιτίθενται οι φιλενάδες τους. Κουτρουβαλούν εδώ κι εκεί, τις δαγκώνουν τα ψάρια, τις κυνηγούν τα ποντίκια... Καθόλου "γάτες" για γάτες. Έχουν, ωστόσο, ένα προτέρημα που δεν το φτάνει κανένα άλλο:

Aγαπιούνται σαν τρελές, αγκαλιάζονται και ζευγαρώνουν, αυξάνονται και πληθύνονται, κάνουν αντισυμβατικά μα αξιολάτρευτα ζευγάρια: 

 

E, κι αυτό, όπως και να το κάνουμε, αυτές (όπως κι εμάς) τις κάνει ευτυχισμένες: 

***

Φόρος τιμής στον Ronald Searle - Μέρος 2ο: Παλιοκόριτσα του St. Trinian's

O Ronald Searle, λοιπόν, γεννήθηκε το 1920 και ξεκίνησε την καριέρα του με τα Σκίτσα αιχμαλωσίας, που βέβαια εκδόθηκαν αρκετά αργότερα, και έφτασαν στα χέρια του κοινού στα μέσα της δεκαετίας του '80. Ωστόσο, ήταν μια πολύ ολοκληρωμένη δουλειά, χάρη στην οποία την έβγαλε καθαρή, επιβίωσε στην εφιαλτική εμπειρία της φυλακής, διατήρησε σώας τας φρένας του, και έφερε στο φως τη φρίκη του πολέμου όπως την έζησε ένας Βρετανός αιχμάλωτος. 

 

Αυτό που έκανε το κοινό πραγματικά να τον λατρέψει ήταν τα σκίτσα του St. Trinian's, που πρωτοκυκλοφόρησαν στο περιοδικο Lilliput στα μέσα της δεκαετίας του '40. Ο σκιτσογράφος εμπνεύστηκε τις μικρές του ιστορίες από ένα πραγματικό οικοτροφείο, το St. Trinnean, που βρισκόταν στο Εδιμβούργο και ήταν γνωστό για την αυστηρότητά του, όπως όλα τα οικοτοφεία άλλωστε -πόσο μάλλον εκείνα που δεχόντουσαν μόνο κορίτσια. 

Οι Βρετανοί είναι πολύ περήφανοι γι' αυτά τα "boarding schools". Όλοι οι γόνοι μεγάλων οικογενειών φοιτούν σε τέτοιου είδους σχολεία, υιοθετούν τις απαιτούμενες ηθικές αρχές και αξίες, συναγωνίζονται τους άριστους των αρίστων, αποκτούν έναν κύκλο επαφών υψηλού κοινωνικού στάτους κλπ, κλπ. 

 

O Searle παρουσίασε το St. Trinian's τόσο διαφορετικό, που πολλές φορές σε συνεντεύξεις του δήλωνε ότι αισθάνεται την ανάγκη να ζητήσει συγγνώμη από την πόλη του Εδιμβούργου που συνέβαλε στο να σπιλωθεί η ακαδημαϊκή της φήμη! Μα τι κάνουν επιτέλους αυτά τα διαβολεμένα κορίτσια; 

Όλα όσα απογορεύονται σε ένα κορίτσι που σέβεται τον εαυτό του, κατάγεται από καλή οικογένεια, φοιτά σε οικοτροφείο θηλέων τη δεκαετία του '40 και μεγαλώνει στη Μ. Βρετανία: Κάνουν τα μαλλιά τους μπούκλες, φορούν μίνι φούστες και τακούνια, καίνε τις προσκοπικές στολές τους, φορούν μαύρες καλτσοδέτες, πίνουν, καπνίζουν, βγαίνουν ραντεβού, κρύβουν μπουκαλάκια με κρασί στα εσώρουχά τους.

Και φέρονται με τον χειρότερο τρόπο σε όλες τις καθωσπρέπει κοπελίτσες που δεν έχουν τη διαάθεση να συνδράμουν στις βρομιές τους: τις μαρτυρούν, τις χτυπούν, τις εκθέτουν, ενίοτε τις πνίγουν στον ύπνο τους ή στη θάλασσα: 

Φαίνεται πως το μπούλινγκ δεν αποτελεί σημείο των καιρών, και παλιότερα μπορούσε να πάρει εξίσου επικίνδυνες μορφές με τις σημερινές...

 

Είναι εντυπωσιακό το πώς αυτά τα παμπόνηρα θηλυκά καταφέρνουν να ξεγελάσουν τις καθωσπρέπει παιδαγωγούς τους, και πόση μαεστρία μπορούν να επιδείξουν στο να κρύβουν τσιγάρα κάτω από τα προσκοπικά τους καπελάκια, άντρες κάτω από τα κρεβάτια τους, κραιπάλες και hangover κάτω από μερικές στρώσεις μέικ απ: 

Παρά τον καθωσπρεπισμό τους, οι Βρετανοί φαίνεται πως αρέσκονται στο να διακωμωδούν την υποκρισία τους, μιας και το κοινό ξετρελάθηκε με τη σειρά του St. Trinian's. Το 1952 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα "The terror of St. Trinian's", που συγκέντρωσε σε έναν τόμο όλα τα αίσχη που έκαναν τα αναρχικά θηλυκά τέρατα αυτού του κατακαημένου οικοτροφείου. Η επιτυχία ήταν τόσο μεγάλη, που ο Searle από κάποια στιγμή κι ύστερα έλεγε πως έχει σιχαθεί πια το St. Trinian's και ασχολήθηκε με άλλα. Ακολούθησαν όμως κινηματογραφικές σειρές και φιλμάκια, και οι φανατικοί του οπαδοί της σειράς δεν έπαψαν ποτέ να την αναζητούν. 

 

Σήμερα μπορεί να μη μοιάζει και τόσο ριζοσπαστικό, είναι σίγουρα, όμως, ξεκαρδιστικό. Έπειτα, όσοι μεγαλώσαμε με τα βιβλία της Edith Blyton, και αγαπήσαμε εκεί τους πέντε αγαπημένους φίλους και τις περιπέτειές τους, όσοι και όσες περάσαμε πολλά απογεύματα των παιδικών μας χρόνων διαβάζοντας τις ιστορίες των διδύμων του Σεντ Κλερ, καλό είναι να γνωρίσουμε τα κορίτσια του Searle. Αν μη τι άλλο, μπορούν να μας διδάξουν με τις υπερβολές τους πως η περιπέτεια της ενηλικίωσης έχει και μια άλλη πλευρά, όχι και τόσο αθώα...

***