Οι χαρές του γήρατος

Βάλε φόρμες, βγες έξω, ξεκίνα το τζόκινγκ.

Μακριά από βούτυρο κι αυγά. Πρόσεχε το ποτό.

Το πολύ ζεστό και το πολύ κρύο να τ’ αποφεύγεις.

Τσιγάρο; Ούτε γι’ αστείο.

Να ψάχνεις το σώμα σου για εξογκώματα.

Να ξεκουράζεσαι. Τους φόβους σου να τους ελέγχεις.

Και, λογικά, αν δεν συμβεί κανένα ατύχημα,

θα ζήσεις έτη και έτη εν ειρήνη –έτη πολλά.

Αυτά της είπαν οι γιατροί.

Και η κυρία έπραξε αναλόγως.

Ως ανταμοιβή των κόπων της,

δρέπει τις χαρές του γήρατος.

Πλέον, εγκατεστημένη στον οίκο ευγηρίας

                                                                “Το ηλιοβασίλεμα”,

εντρυφεί σε ποικίλες απολαύσεις,

όπως σταυρόλεξα, επιχρωματισμό σχεδίων σε μπλοκ

                                                                                     ζωγραφικής

και ανά δεκαπενθήμερο, βραδιές μπίνγκο.

Άλντεν Νόουλαν, Θησαυροί επί γης

[1] Άλντεν Νόουλαν, Χαίρομαι που είμαι εδώ (μτφρ. Γιάννης Παλαβός), Loggia, Αθήνα 2020. 

[2] Φωτογραφία: © Hanna Lenz

Φραντς Κάφκα: Μεταξύ ύπνου και ξύπνιου

Έρχεται πάλι καλοκαιριάτικα αυτός 

ο Φραντς Κάφκα. Κάθεται. Παίζουμε σκάκι. 

Πίνουμε γάλα –που πολύ ταιριάζει 

με τα μαύρα ρούχα– Λέμε αστεία 

και γελάμε. Έχει ένα σιδερένιο βήχα

που με αναστατώνει. Βγάζει το παλτό

και με ρωτάει για σένα. Του εξηγώ

ότι κοιμάσαι δίπλα. Συνεχίζουμε. 

Τα ξημερώματα φεύγει, παίρνοντας μαζί του

το μισό δωμάτιο –όπως πάντα με κερδίζει–

Γιάννης Κοντός 

Δεν μπορώ να κοιμηθώ. Μόνο όνειρα, καθόλου ύπνος. 

[Ημερολόγιο, 21 Ιουλίου 1913]

Μια συλλογή ονείρων του Κάφκα μπορεί να διαβαστεί σαν συλλογή διηγημάτων. Αλλόκοτα, φανταστικά, βασανιστικά, απογυμνωμένα από μυθοπλασία, τα όνειρα απηχούν τις βαθύτερες ανησυχίες του. Σε επιστολές προς αγαπημένα του πρόσωπα, σε προσωπικά σημειώματα και σε ημερολόγια συχνά αφηγείται εφιαλτικές στιγμές της νύχτας, όταν τα όνειρα τον απομακρύνουν από τον ύπνο.  "Η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων ως αστείρευτη πηγή παρανοήσεων, και βέβαια ο κόσμος, με το θόρυβο, τη βρόμα και τη συνεχή του κίνηση ως ανυπέρβλητο εμπόδιο ανάμεσα στο υποκείμενο και στην πραγμάτωση των στόχων του" είναι σταθερές που απαντούν στα γραπτά του και στα όνειρά του.

Σήμερα το μεσημέρι, πριν με πάρει ο ύπνος –δεν αποκοιμήθηκα όμως–, βρισκόταν ξαπλωμένος πάνω μου ο κορμός μιας γυναίκας από κερί. Το πρόσωπό της ήταν γερμένο πάνω στο δικό μου, το αριστερό της μπράτσο πίεζε το στήθος μου. [Ημερολόγιο, 16 Νοεμβρίου 1911] 

Όταν ήμουν ξαπλωμένος σήμερα το απόγευμα στο κρεβάτι και κάποιος γύρισε γρήγορα το κλειδί στην κλειδαριά, βρέθηκα να έχω για μια στιγμή κλειδαριές σε όλο μου το σώμα, σαν να βρίσκομαι σε αποκριάτικο χορό, και σε τακτά χρονικά διαστήματα ανοίγει και κλείνει, μια εδώ, μια εκεί, κάποια κλειδαριά.  [Ημερολόγιο, 30 Αυγούστου, 1912]

Επιστολές σε ερωμένες, γράμματα στον πατέρα, αποσπάσματα ημερολογίων φέρνουν στο φως την πιο σκοτεινή πλευρά του· αυτή που έχει καθιερώσει το επίθετο "καφκικός" για τον χαρακτηρισμό του ζοφερού, του ασφυκτικού, του εφιαλτικού, του ανοίκειου. 

Στον αντίποδα αυτών, σκέφτομαι τον Κάφκα σαν μια τρυφερή ύπαρξη, ένα παιδί που αρνήθηκε να αποχωριστεί την αθωότητα, που δεν μπόρεσε να ενηλικωθεί. Σκέφτομαι διαρκώς τη σχέση του με το κοριτσάκι του πάρκου.

Σε μια από τις βόλτες του, ο Κάφκα συνάντησε ένα κορίτσι που έκλαιγε απαρηγόρητο γιατί έχασε την κούκλα του. Τη διαβεβαίωσε πως η κούκλα δεν έχει χαθεί, αλλά έχει φύγει για ταξίδι και μάλιστα του είχε δώσει ένα γράμμα για τη μικρή της φίλη. Ο συγγραφέας αφιέρωσε εκείνο το βράδυ για να γράψει ως κούκλα στο κοριτσάκι, ενώ για αρκετές εβδομάδες κλεινόταν στο γραφείο του και, απόλυτα αφοσιωμένος στο έργο που είχε αναλάβει, υποδυόταν μέσα από τα γραπτά του την κούκλα που γυρίζει τον κόσμο. 

Ήταν ένας τρόπος διώξει τους εφιάλτες του ή να διασκεδάσει μια παιδική απογοήτευση, από αυτές που κανείς μας δεν έχει ξεχάσει;

***

[1] Franz Kafka, Όνειρα (πρόλογος - μετάφραση: Αλεξάνδρα Ρασιδάκη), Άγρα, Αθήνα 2020

Χωρίς πρόσωπο

Ο παιδίατρος, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, ήταν ένας βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος, παρότι δεν το έδειχνε, είπε στην ανήσυχη μητέρα να πει στον Αντρέα, όταν το πρωί πλένει το πρόσωπό του, να μην το τρίβει με δύναμη διότι φθείρεται και χάνονται τα χαρακτηριστικά του. "Κινδυνεύει, αν δεν προσέξει, να φτάσει δεκαπέντε χρονών παλικαράκι και να μην έχει καθόλου πρόσωπο". "Και πού 'ν' το κακό;", ρώτησε αυθόρμητα η σκληρυμένη από τη συμφορά που τη βρήκε μάνα. "Έλα, ντε", μουρμούρησε αυθόρμητα ο παιδίατρος. 

***

[1] Κώστας Βραχνός, Πρώτα ο Θεός, Νεφέλη, Αθήνα 2017. 

[2] Φωτογραφία: Chimuo Nureki

Ποιους χτύπησε η ισπανική γρίπη;

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ευρωπαίοι γιατροί και επιδημιολόγοι αρχίζουν να υποστηρίζουν την άποψη ότι διαφορές στη θνησιμότητα κυρίως για τις λοιμώδεις ασθένειες πρέπει εν μέρει να σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική κατάσταση των ασθενών. Κατά την άποψή τους, οι πληθυσμοί των αγροτών και των εργατών, που δεν συμμετέχουν στην πρόοδο της ιατρικής επιστήμης, καθώς οι συνθήκες της ζωής και της εργασίας τους ευνοούν τις λοιμώξεις (σκληρή ζωή στο εργοστάσιο για τους μεν, έκθεση στις δύσκολες καιρικές συνθήκες για τους δε, μεγάλος συγχρωτισμός στους χώρους κατοικίας...), υπέφεραν περισσότερο από τις ασθένειες αυτές.

Το 1918-1919, ο χάρτης της υπερ-θνησιμότητας που οφείλεται στη γρίπη, στο Παρίσι, δείχνει καλές συνοικίες της δυτικής πλευράς να έχουν παραδόξως έντονα πληγεί, αλλά η αύξηση της θνησιμότητας αφορά κυρίως το υπηρετικό προσωπικό, του οποίου οι συνθήκες διαμονής είναι δύσκολες και ευνοούν τις πνευμονικές λοιμώξεις: σοφίτες που δεν αερίζονται καλά, πολύ ζεστές το καλοκαίρι και πολύ κρύες τον χειμώνα, υγροί χώροι ισογείων που βλέπουν στην εσωτερική αυλή, συν το στρες και η βαριά εργασία των δέκα ή δώδεκα ωρών ημερησίως. Στο Παρίσι, το 1918-1919, πρέπει να πέθαναν από τη γρίπη 1355 γυναίκες οικιακές βοηθοί (μαγείρισσες, καθαρίστριες, θυρωροί). Οι μελέτες που αφορούν το Παρίσι, το Σίδνεϊ, και το Σικάγο καταδεικνύουν καθαρά τη σχέση της θνησιμότητας από τη γρίπη με την προηγηθείσα θνησιμότητα, όπως και με τον αριθμό των ατόμων ανά σπίτι ή με τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας –καθώς η έλλειψη θέρμανσης και η ατμοσφαιρική ρύπανση έχουν καταδειχθεί ως επιβαρυντικοί παράγοντες.

Οι αγροτικές ζώνες, αν και έχουν το προνόμιο ότι είναι απομονωμένες και ότι η επιδημία εμφανίζεται σε αυτές καθυστερημένα, δεν υποφέρουν λιγότερο. Στην Ινδία, στην ύπαιθρο, η επιδημία είναι εκτός ελέγχου: έλλειψη γιατρών, νοσοκόμων, κλινικών και φαρμάκων, ενώ δεν γίνεται λόγος για ανάπαυση. Το ίδιο ισχύει και για τις Μεσοδυτικές Πολιτείες, καθώς και για τις αγροτικές ζώνες της Αφρικής. Στη Γαλλία, η θνησιμότητα είναι ιδιαίτερα αυξημένη στα κεντροανατολικά αγροτικά διαμερίσματα και στις Νότιες Άλπεις, όπου η ιατρική παρουσία είναι ανεπαρκής. Η εγγύτητα με τα σύνορα μπορεί επίσης να έπαιξε ρόλο, καθώς πολλοί πρόσφυγες και πρώην αιχμάλωτοι περνούν στο τέλος του πολέμου από την Ελβετία στην Ιταλία.

***

[1] Freddy Vinet, Η μεγάλη γρίπη του 1918: Η χειρότερη πανδημία του 20ού αιώνα. Ιστορία της ισπανικής γρίπης (μετάφραση: Αριστέα Κομνηνέλλη), Μεταίχμιο, Αθήνα 2020