Σάλτο Κομανέτσι

"Φέρνω τρία χρυσά μετάλλια που τα αφιερώνω στο Κόμμα, 

στην πατρίδα και στον ρουμανικό λαό". 

Νάντια Κομανέτσι, Μόντρεαλ 1976.

Θα σας σκανδαλίσει, γιατί γνωρίζω τις αντιλήψεις των υποτιθέμενων φιλελεύθερων δημοκρατικών σας πάνω στο θέμα, αλλά υπήρχε επίσης και ένα είδος... χαράς στη δεκαετία του '70 –κάτι που εξάλλου δεν αλλάζει τα γεγονότα, προφανώς. Σιχαίνομαι εκείνες τις ταινίες και τα μυθιστορήματα που μιλάνε για την Ανατολική Ευρώπη με όλες τις γνωστές κοινοτοπίες: Οι γκρίζοι δρόμοι. Οι γκρίζοι άνθρωποι. Το κρύο. Όταν λέω στους δυτικούς ότι στο Βουκουρέστι το καλοκαίρι σκάμε από τη ζέστη, με κοιτάνε σαν να τα 'χω χαμένα, ακόμα και σήμερα! Ας προσπαθήσουμε να μη φτιάξουμε τη ζωή μου μια κακιά, απλοϊκή και αφελή ταινία. 

Μόντρεαλ, Ολυμπιακοί Αγώνες 1976. 

Ένα δεκατετράχρονο κορίτσι εμφανίζεται στους Ολυμπιακούς Αγώνες και περνάει κατευθείαν στην Ιστορία. Είκοσι δευτερόλεπτα αρκούν στη Νάντια Κομανέτσι για να εγγραφεί για πάντα στη συλλογική μνήμη. Η Λόλα Λαφόν γράφει τη δική της εκδοχή για τη  Μικρή κομμουνίστρια που δεν χαμογελούσε ποτέ.

Το μικρό κοριτσάκι από το Ονέστι απογειώνει τη Ρουμανία με τα καλτσάκια της. Χαϊδεύει γλυκά τον κομμουνισμό, που με αυτήν έγινε καρτ-ποστάλ, με το κόκκινο αστέρι πάνω το κατάλευκο κορμάκι της, με την αγνότητα της αφοσίωσής της στην εργασία, που τόσο εκτιμά η Δύση –η Δύση που δεν διαθέτει τέτοια εγκόσμια αγγελούδια. 

Η Νάντια ολοκληρώνει το νούμερό της. Η εκτέλεσή της δεν περιγράφεται. Το μικροσκοπικό της σώμα αδιαφορεί για τον νόμο της βαρύτητας. Όλοι περιμένουν με κομμένη την ανάσα και στον φωτεινό πίνακα όπου αναγράφονται οι βαθμολογίες δεν υπάρχει... τίποτα! Η αγωνία των θεατών κορυφώνεται. Η κερκίδα διαμαρτύρεται, πόδια χτυπούν στο έδαφος, το γήπεδο σείεται ολόκληρο και, τέλος, στον πίνακα φαίνεται ο βαθμός 1,0. Ένα κόμμα μηδέν. Η τράπεζα πληροφοριών τα 'παιξε λόγω καταγραφής ασυνήθιστα υψηλών βαθμών. Η πιτσιρίκα με τα κοτσιδάκια τίναξε τους υπολογιστές στον αέρα. Στην ενόργανη γυμναστική δεν υπήρχε πρόβλεψη για το δεκάρι.

Οι κριτές σηκώνονται όρθιοι και προσπαθούν με νοήματα και χειρονομίες να δείξουν στο μικρό κορίτσι τη βαθμολογία της. Το πρώτο δεκάρι στην ιστορία της ενόργανης γυμναστικής. Ο όρος άθλημα δεν κολλά εδώ, λένε. Παραείναι λίγος γι' αυτό που είδαν. Οι άλλες αθλήτριες μοιάζουν τώρα ένα λάθος. Σαν παραμορφώσεις ενός ιδεώδους. 

Όταν τη ρώτησαν τα σχέδιά της για το μέλλον, η Νάντια απάντησε "Μπορώ και καλύτερα", σφίγγοντας στην αγκαλιά της την υφασμάτινη κούκλα της. Όταν την ρώτησαν πώς ένιωσε: "Το ξέρω ότι ήταν τέλειο, αλλά έχω ξαναπάρει δέκα, δεν ήταν κάτι καινούργιο". Στην ερώτηση πώς γιόρτασε τη νίκη της: "Δεν γιόρτασα τίποτε. Ήμουν σίγουρη ότι θα πάρω τουλάχιστον έναν τίτλο. Κοιμήθηκα". 

Κόκαλα από μετάξι. Μορφολογικά ανώτερη. Τόσο ελαστική. 

Μικρή νεραϊδούλα των Καρπαθίων.

Μικρή κομμουνίστρια νεράιδα. 

Η μικρή κομμουνίστρια-νεράιδα που δεν χαμογελά ποτέ.

Οδυνηρά αξιαγάπητη, ανυπόφορα τρισχαριτωμένη. 

Ρουμανικό νυμφίδιο. Κομμουνιστικό ρομπότ. 

Και τι δεν έγραψαν οι εφημερίδες εκείνη τη νύχτα. Εκατομμύρια μητέρες σε ολόκληρο τον κόσμο ονειρεύτηκαν να είχαν κι εκείνες ένα τέτοιο κοριτσάκι: Φρόνιμο, σοβαρό, αποφασισμένο να πετύχει. Χωρίς ναζάκια, χωρίς καμώματα. Εκατομμύρια κορίτσια εκείνο το καλοκαίρι έφαγαν λιγότερα παγωτά, με την ελπίδα να αποκτήσουν το λιλιπούτειο κορμί της Νάντιας. Το επόμενο φθινόπωρο οργανώθηκαν προγράμματα ενόργανης γυμναστικής σε κάθε χώρα, σε κάθε πόλη, σε κάθε δήμο. 

Η Νάντια ξεκίνησε να προπονείται από πολύ μικρή ηλικία. Πλάι στην Μάρτα και τον Μπέλα Καρόλι, με πολύ σκληρό πρόγραμμα και απερίγραπτες θυσίες, κατέκτησε το ακατόρθωτο. Δύο χρόνια πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, κέρδισε το κύπελλο στη Γαλλία. Ήταν μόλις δώδεκα χρονών. Πήρε μέρος στου αγώνες της γαλλικής ομοσπονδίας μετά από μια σειρά ευτράπελα και, τελικά, προκειμένου να διακριθεί, ο προπονητής της της ζήτησε να εκτελέσει χωρίς προθέρμανση μια σειρά από επικίνδυνες φιγούρες. Η Λαφόν επιμένει να υπογραμμίζει πόσο επικίνδυνο ήταν αυτό για ένα μικρό παιδί, πόσο ενδεικτικό της υποταγής κάθε μικρής αθλήτριας στους προπονητές της. Από την άλλη, η Κονανέτσι, εξακολουθεί να υπερασπίζεται το καθεστώς που υπηρέτησε στα εφηβικά της χρόνια. Το "σάλτο Κομανέτσι" επιχειρήθηκε αργότερα από ελάχιστες αθλήτριες.

"Λάτρευα εκείνο το άλμα ακριβώς επειδή ήταν επικίνδυνο, ήθελα συνέχεια να το κάνω. Δεν χρειάστηκε καθόλου να με πείσουν. [...] Για μένα το επεισόδιο δείχνει κυρίως σε ποιο βαθμό η Γαλλία δεν υπολόγιζε τη Ρουμανία. [...] Είναι ένα συμβόλαιο που κάνουμε με τον εαυτό μας. Δεν είναι υποταγή σε έναν προπονητή. Εγώ έβρισκα υποταγμένες τις άλλες κοπέλες, εκείνες που δεν ήταν αθλήτριες. Γιατί εκείνες γινόντουσαν όπως οι μητέρες τους, όπως όλες οι άλλες". 

Λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς, και ενώ το καθεστώς Τσαουσέσκου εγκρίνει την έκδοση βίζας για τις μικρές Ρουμάνες αθλήτριες, το πρόγραμμα γίνεται εξαντλητικό: καθημερινή ανάλυση αίματος και ούρων, μέτρηση της αναπνοής, δοκιμασίες και ασκήσεις αντοχής που φτάνουν το σώμα στα όριά του. Επικίνδυνα άλματα δοκιμάζονται με κίνδυνο να σπάσουν κόκαλα, να σκιστούν τένοντες, να θρυμματιστεί η σπονδυλική στήλη στην περίπτωση που κάτι δεν πάει καλά στην εκτέλεση της αθλήτριας. 

-Μέσα από εσάς, η εξουσία προωθούσε ένα σύστημα, την απόλυτη επιτυχία του κομμουνιστικού καθεστώτος, την αποθέωση της Νέας Παιδούλας, Υπερταλαντούχας, Όμορφης, Φρόνιμης και Αποτελεσματικής. 

- Α ναι, βέβαια! Οι Ρουμάνοι πουλούσαν τον κομμουνισμό. Αντίθετα, οι Άγγλοι, οι Γάλλοι κι οι Αμερικανοί αθλητές σήμερα, δεν εκπροσωπούν κανένα σύστημα, έτσι δεν είναι; Καμία μάρκα!...

Μετά το Μόντρεαλ η Νάντια αλλάζει. Είναι αδύνατον να παραμείνει δεκατεσσάρων χρονών. Δεν μπορεί να διατηρήσει το βάρος της στα σαράντα κιλά. Παχαίνει, της έρχεται περίοδος, μοιάζει γυναίκα. Στους αγώνες ενόργανης γυμναστικής, όμως, κανείς δεν θέλει να βλέπει γυναίκες και το κοριτσάκι που το ρουμανικό καθεστώς βάφτισε βασίλισσα σύντομα θα αρχίσει να χάνει τη θέση του. Στη Ρουμανία απαγορεύονται οι αμβλώσεις για να ενδυναμωθεί το έθνος με νέους απογόνους του κομμουνιστικού καθεστώτος και η "αστυνομία της εμμηνόρροιας" επιθεωρεί τη Νάντια,  σημειώνει η Λαφόν. Η φωνή της Κομανέτσι του σήμερα επεμβαίνει για να υπενθυμίσει πως οι αθλητές αποτελούσαν πάντοτε πολιτικά σύμβολα που προωθούσαν συστήματα· τον κομμουνισμό τότε, τον καπιταλισμό τώρα. 

Αναγκάζεται να εγκαταλείψει το Ονέστι, την επαρχιακή πόλη που μεγάλωσε και τον προπονητή που την ανέδειξε. Το κράτος αποφασίζει πως στο εξής η Νάντια θα προπονείται στο Βουκουρέστι. Την απομακρύνουν από τον Μπέλα, την παρακολουθούν μέσω της Securitate και εκείνη ξεστρατίζει για να ακολουθήσει το ατίθαση πεπρωμένο της έφηβης: ποτό, ξενύχτι, σεξ. Καταλήγει ένα κουρέλι, την παραδίδουν στο "βασιλόπουλο", μοναχογιό του Τσαουσέσκου και η ζωή ξεφεύγει πια ολότελα από τον έλεγχό της. Το 1984, στους Ολυμπιακούς του Λος Άντζελες δεν θα της επιτραπεί να πλησιάσει καν τον Μπέλα. 

Μια δεκαετία αργότερα, θα ζήσει την πτώση του καθεστώτος και, προκειμένου να αποφύγει τη διαπόμπευση, θα αναζητήσει πολιτικό άσυλο στη Δύση. Είναι εντυπωσιακό που σήμερα, παρά την προσωπική της πορεία, παρά το γεγονός πως επιδίωξε  με κίνδυνο της ζωής της να διαφύγει, εξακολουθεί να υπερασπίζεται ένα παρελθόν που όλοι έχουν βαλθεί να απομυθοποιήσουν. 

"Θυσιασμένη παιδική ηλικία;" σάρκασε. "Α... Δηλαδή τι ακριβώς έχασα το τόσο καταπληκτικό; Το να σέρνομαι στα καφενεία; Το να κάνω shopping; Το να βγαίνω με αγόρια προτού είμαι έτοιμη να το κάνω; Τα video games; Το facebook; Τι είναι αυτό που κάνουμε μεταξύ έξι και δεκαέξι χρονών που έχασα; Αν είχα τη δική σας φυσιολογική ζωή, τι θα ήμουν σήμερα;"

Αν θελήσατε να γράψετε την ιστορία μου, πάει να πει ότι θαυμάσατε τη διαδρομή μου. Κι εγώ είμαι προϊόν εκείνου του συστήματος. Αλλιώς, στις δικές σας χώρες, δεν θα είχα γίνει ποτέ πρωταθλήτρια. Οι γονείς μου δεν θα είχαν τα μέσα. Για μένα όλα ήταν δωρεάν. Ο εξοπλισμός, η προπόνηση, οι φροντίδες! [...] Στη δεκαετία του '90 ήταν της μόδας να σιχαινόμαστε το παρελθόν μας, λες και δεν υπήρξε τίποτα καλό στο κομμουνιστικό καθεστώς, λες και δεν είχαμε ποτέ παρελθόν. Όμως υπήρξαμε! Και μάλιστα γελάσαμε, αγαπήσαμε! Δεν είχαμε αλεύρι; Ναι, είναι αλήθεια. Φορούσαμε όλοι στολές; Αλήθεια! Αλήθεια! Αλλά δεν κοροϊδεύαμε τα παιδιά που δεν φορούσαν τα φούτερ "καλής μάρκας" και τα ρούχα μας ήταν ρούχα και όχι σύμβολα. 

Το βιβλίο της Λαφόν είναι ξεχωριστό. Όχι γιατί εξιστορεί τα σημαντικότερα γεγονότα στη ζωή μιας γυναίκας που υπήρξε το απόλυτο σύμβολο για μια ολόκληρη δεκαετία, αλλά γιατί ανασυνθέτει μέσα από την αφήγηση τόσο της συγγραφέως όσο και της πρωταγωνίστριάς της τα κομμάτια ενός κόσμου οριστικά χαμένου. Η Λαφόν, ακολουθεί πιστά ημερομηνίες, τόπους, συμβάντα, ενώ παράλληλα προσπαθεί να υποθέσει ή να αποκαλύψει όσα η Κομανέτσι αποσιωπά. Οι δυο φωνές βρίσκονται σε διαρκή αντίστιξη: η μία υπερασπίζεται αρχές και αξίες της Ανατολικής Ευρώπης που αποδείχθηκαν κίβδηλες. Η άλλη, συγγραφέας του δυτικού κόσμου και φορέας όσων αυτός εκπροσωπεί, προσπαθεί να αποκαλύψει τα μελανά σημεία στην ιστορία της Νάντιας Κομανέτσι· τα μελανά σημεία στην ιστορία της Ρουμανίας, στο καθεστώς του Τσαουσέσκου και συνάμα σε όλο τον κόσμο του ανατολικού μπλοκ. 

***

[1] Λόλα Λαφόν, Η μικρή κομμουνίστρια που δεν χαμογελούσε ποτέ (μτφρ. Καρολίνα Μέρμηγκα), Εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2019. 

[2] Η μοναδική αθλήτρια που κατόρθωσε να "αποκαθηλώσει" προσωρινά τη Νάντια Κομανέτσι ήταν η Ρωσίδα Γελένα Μούχινα. Η Μούχινα πρωτοεμφανίστηκε κερδίζοντας τρία χρυσά μετάλλια στο Πανευρωπαϊκό Πρωτάθλημα της Πράγας το 1978, όπου πραγματικά επισκίασε την Κομανέτσι. Ακολούθησε το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα στο Τέξας το 1979, στο οποίο η Μούχινα δεν εμφανίστηκε λόγω σπασίματος στο πόδι, και η Ρουμανία κέρδισε ξανά το προβάδισμα. Αθλήτρια του διάσημου Σοβιετικού προπονητή Μιχαήλ Κλιμένκο, η Γελένα άρχισε να ετοιμάζεται για τους Ολυμπιακούς της Μόσχας, παρά τον τραυματισμό της. Ο γύψος αφαιρέθηκε από το πόδι της νωρίτερα από ό,τι θα έπρεπε και χωρίς να έχει επουλωθεί το τραύμα, οι Σοβιετικοί την πίεζαν να εκτελεί επανειλημμένα το "Σάλτο Τόμας", ώστε να είναι έτοιμη για τους Ολυμπιακούς. Δυο βδομάδες πριν από τους Αγώνες, εξαντλημένη από τη δίαιτα και τις διαρκείς προπονήσεις και χωρίς να έχει κάνει την απαραίτητη αποθεραπεία, η Γελένα δεν κατάφερε να εκτελέσει σωστά την άσκηση, προσγειώθηκε με το σαγόνι, έσπασε τον αυχένα της και κατέληξε τετραπληγική. Πέθανε το 2006, καθηλωμένη σε αναπηρικό καρότσι από είκοσι χρονών. Σήμερα πολλά από τα άλματα που είχαν εκτελέσει οι δύο αθλήτριες, απαγορεύονται δια ροπάλου από τις επιτροπές των Ολυμπιακών Αγώνων.