Το πορτρέτο ενός καλλιτέχνη: Φίλιππος Φωτιάδης

Ο Μίλτος, το μυρμήγκι

 Ένα μικρό μηχάνημα λέιζερ που υπήρχε στο γραφείο του τον οδήγησε στη δημιουργία του Ζαφείρη Κοντοπίθαρου, ενός παράξενου και αξιολάτρευτου τυπάκου που μοιάζει λίγο με άλογο και λίγο με λαγός. Λίγα χρόνια αργότερα, τα μυρμήγκια της κουζίνας και η επιθυμία της κόρης του να αποκτήσει ένα κατοικίδιο τον έκαναν να σκαρφιστεί την ιστορία με τον Μίλτο, το μυρμήγκι. Κάπως έτσι κατέληξε να μοιράζει τη ζωή του μεταξύ οικοδομών και παραμυθιών. Ο Φίλιππος Φωτιάδης  είναι αρχιτέκτονας και εικονογράφος παιδικών βιβλίων.

"Παραμύθια με την Ξένια"

Πες μας λίγα λόγια για τη ζωή σου. Πώς αποφάσισες να ασχοληθείς με την εικονογράφηση;

Σπούδασα αρχιτεκτονική, αλλά πάντα με ενδιέφεραν κι άλλοι τομείς του design, καθώς και η ζωγραφική. Αφού δούλεψα για ένα διάστημα με τον πατέρα μου που είναι αρχιτέκτονας, φτιάξαμε μια ομάδα με τον αδερφό μου Σέργιο, που είναι σχεδιαστής αντικειμένων, και τη γραφίστρια Θεανώ Πετρίδου και αναλαμβάναμε από τον σχεδιασμό ενός λογοτύπου μέχρι αντικείμενα και χώρους. Έτσι, παράλληλα με την αρχιτεκτονική, τύχαινε κάθε τόσο να συμμετέχω και σε άλλα παρεμφερή. 

Το πρώτο βιβλίο που εικονογράφησα μαζί με τη Θεανώ ήταν μια γαλλική γραμματική. Ύστερα, ὀλο και κάποιος μου ζητούσε να σχεδιάσω κάτι: μια πρόσκληση, ένα φυλλάδιο. Και ζωγράφιζα, με διάφορες τεχνικές. Στις καλοκαιρινές διακοπές έκανα με πενάκι μονοκονδυλιές μεγέθους καρτ ποστάλ, συνήθως χωρίς να κοιτάζω το χαρτί. Συχνά έβγαιναν  ακαταλαβίστικα σχέδια, τοπία, πρόσωπα, στα οποία ύστερα, για να ξεκαθαρίσουν οι εικόνες, έβαζα χρώμα με ένα μικρό σετ ακουαρέλας που κουβαλούσα μαζί μου. Το 2004 προέκυψε –αρχικά για αστείο– μια ατομική έκθεση ζωγραφικής στην γκαλερί αγκάθι (μετέπειτα αγκάθι-κartάλος) στην Κυψέλη. Κάθε τόσο συμμετείχα σε εκθέσεις, άλλοτε ομαδικές και άλλοτε ατομικές. Τα έργα ήταν κυρίως μονοκονδυλιές με ακουαρέλα.

Ώσπου κάποια στιγμή άλλαξα τεχνική και γραφή: ανάγλυφες εικόνες, όχι παραστατικές, με καρτουνίστικους χαρακτήρες. Κι εκείνη η πρώτη έκθεση, ο "Ζαφείρης Κοντοπίθαρος" στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, συνοδευόταν από ένα βιβλίο[1]. Κάπως έτσι μπήκα στην εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων. Από την πίσω πόρτα...

Θέλεις να μοιραστείς μαζί μας μια ξεχωριστή εμπειρία σου στην εικονογράφηση ενός βιβλίου;

Θέλω. Αυτήν: 

Όταν σχεδιάζω για κάποιο παραμύθι, ανατρέχω συχνά στο διαδίκτυο ερευνώντας τις εποχές, τα κοστούμια, τα ζώα κλπ. Έτσι, όταν μου ζητήθηκε η εικονογράφηση για το Παραμύθια με την Ξένια[2] της Ξένιας Καλογεροπούλου κι έπρεπε να σχεδιάσω την πονηρή υπηρέτρια στο "Σπίτι με τις γάτες", αφού έψαξα να βρω εικόνες από ρετρό υπηρέτριες, αποφάσισα να στηρίξω το προσχέδιό μου σε μια παλιά, κατά τη γνώμη μου κλασική αφίσα. Όχι μόνο έδειχνε κουτοπόνηρη η υπηρέτρια, ήταν και ξετσίπωτη. Απογοητεύτηκα λίγο όταν μου το έκοψαν. Μου είπαν ότι δεν είναι αρκετά παιδικό. Της μάκρυνε τη φούστα η λογοκρισία...

Υπάρχει ένα κείμενο, λογοτεχνικό βιβλίο, παραμύθι, που θα ήθελες να εικονογραφήσεις και δεν το έχεις κάνει ακόμη;

Κάτι με τη μυθολογία όλο και γυροφέρνω στο μυαλό μου, αλλά δεν έχει ωριμάσει. Το έχει κάνει άλλωστε τόσο ωραία η Σοφία Ζαραμπούκα, που πάντα έχω δεύτερες σκέψεις.

 Από ποιους εικονογράφους (κλασικούς ή σύγχρονους) έχεις εμπνευστεί; 

Υπάρχουν πάρα πολλοί σύγχρονοι, ξένοι και Έλληνες, των οποίων η δουλειά είναι ζηλευτή. Από που να αρχίσω... Από τους πιο κλασικούς σύγχρονους, ο Quentin Blake και ο Sempé. Διάβαζα στα παιδιά μου τα βιβλία του Roald Dahl και τον Μικρό Νικόλα του Goscinny και, πριν γυρίσω σελίδα, στεκόμουν και χάζευα τις εικόνες. Και το Where the Wild Things Are του Maurice Sendak. Απίθανο!

"Μπαμπά, να πάρουμε σκύλο αντί για μυρμήγκι;"

Το Μπαμπά να πάρουμε σκύλο αντί για μυρμήγκι; είναι το δεύτερο παιδικό  βιβλίο του οποίου εκτός από την εικονογράφηση ανέλαβες και τη συγγραφή. Όταν σχεδιάζεις ένα δικό σου βιβλίο προηγείται στη σκέψη σου η εικόνα ή ο λόγος;

Αν πρέπει να τα διαχωρίσω, νομίζω πως οι εικόνες επικρατούν. Ακόμα και όταν γράφω κάτι, προσπαθώ να περιγράψω τις εικόνες που έχω στο μυαλό μου. Συνήθως ο συγγραφέας σού δίνει το κείμενο κι εσύ ως εικονογράφος φτιάχνεις ζωγραφιές με βάση αυτό. Στο πρώτο βιβλίο που έγραψα έγινε αντίστροφα. Είναι μεγάλη ιστορία: Στο γραφείο είχαμε ένα μικρό μηχάνημα λέιζερ για επίπεδες επιφάνειες. Σχεδιάζεις κάτι και το μηχάνημα σου το κόβει σε χαρτί, χαρτόνι, ξύλο κλπ.  Το χρησιμοποιούμε για μικρά αντικείμενα και μακέτες κτιρίων. Ξεκίνησα να σκέφτομαι μια νέα τεχνική για εικόνες: χαρτόνια με διαφορετικά περιγράμματα, κολλημένα το ένα στο άλλο, για να σου δίνουν την αίσθηση του βάθους. Τι να φτιάξω όμως; Χρειαζόμουν ένα θέμα. Βρήκα μια περίεργη φιγούρα. Η μορφή της θύμιζε κάτι μεταξύ άλογου και λαγού, ένα παλιό μου σκίτσο, κι αποφάσισα να φτιάξω εικόνες και μια ιστορία με ήρωα αυτόν τον χαρακτήρα. Ήταν ο Ζαφείρης Κοντοπίθαρος, μια γραμμική παραμυθένια ιστορία με παλάτια και βασιλιάδες. Είχα την ιστορία στο μυαλό μου, αλλά είχα και την επίγνωση ότι δεν ξέρω να γράφω. Ήθελα να φτιάξω μόνο τις εικόνες και έψαχνα κάποιον να γράψει την ιστορία. Δεν βρήκα και το έγραψα μόνος. Το διασκέδασα, δε λέω. Αρχικά είχα σκοπό να τυπωθεί σε λίγα αντίτυπα, σαν κατάλογος της έκθεσης. Τελικά, λίγο πριν από την έκθεση, οι εκδόσεις Μίλητος μου πρότειναν να το εκδώσουν. Ήταν το πρώτο μου βιβλίο! Ένα αρκετά αλλόκοτο κείμενο, σίγουρα όχι παιδικό. Κατατάχθηκε στα κόμικς.

"Ζαφείρης Κοντοπίθαρος" (Γκαλερί Ζουμπουλάκη, 2011)

Στο Μυρμήγκι[3], αντίθετα, είχα γράψει πρώτα το κείμενο, αφού αποφάσισα ότι πρέπει να παρακολουθήσω μερικά μαθήματα δημιουργικής γραφής. Και σε κάποια φάση που βρήκα τον χρόνο, βάλθηκα να κάνω κάποια προσχέδια. Έδειξα την ιστορία μου στις εκδόσεις Μάρτης, με τις οποίες είχα συνεργαστεί ως εικονογράφος, και ενθουσιάστηκαν.

Όσον αφορά τη σχέση κειμένου και εικόνας, προσπαθώ οι εικόνες να συμπληρώνουν την ιστορία. Άλλοτε αποδίδουν αυτό που ήδη υπάρχει και άλλοτε δίνουν μερικές επιπλέον πληροφορίες που δεν αναγράφονται στο κείμενο, χωρίς όμως να το επηρεάζουν. Ενίοτε κάπου κρύβεται ένα δικό μου στοιχείο, σαν μυστικό.

"Παραμύθια με την Ξένια: Λίγο φοβιστικά"

Στα βιβλία που εικονογραφείς συνυπάρχουν οι ασπρόμαυρες γκροτέσκες φιγούρες με τα πολύχρωμα δαιδαλώδη σκηνικά. Ο αναγνώστης περιηγείται σε έναν λαβύρινθο όπου το σκηνικό είναι άλλοτε τρομακτικό και άλλοτε αστείο. Σαν μια πολυεπίπεδη μακέτα που θυμίζει τους μπερντέδες του θεάτρου σκιών. Πώς προέκυψαν όλα αυτά; Η ιδιότητα του αρχιτέκτονα έχει επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεσαι την εικονογράφηση;

Πρώτα απ' όλα εξακολουθώ να είμαι αρχιτέκτονας. Αυτή είναι η κύρια ασχολία μου. Ουσιαστικά, στη δουλειά μου φτιάχνω χώρους για ανθρώπους, για τους πελάτες. Έτσι και οι ήρωες, έστω οι γκροτέσκες φιγούρες (στα παιδικά παραμύθια, συχνά κανείς υπερβάλλει στα χαρακτηριστικά), είναι σαν τους πελάτες· απαιτούν τον χώρο τους, το σκηνικό τους. Άλλοτε είναι βουβό και άλλοτε υπερισχύει των χαρακτήρων και πρωταγωνιστεί. Όταν για παράδειγμα σχεδίαζα για το Ένα Κίτρινο Φύλλο του Μιχάλη Μουλάκη για τις εκδόσεις Ίκαρος[4], στην πρώτη εικόνα επικρατεί ο χώρος, τα δέντρα: “Μια μέρα, ένα κίτρινο φύλλο έφυγε από το δέντρο του...”. Το φύλλο δεν το βρίσκεις με την πρώτη ματιά. Σκοπός ήταν να φανεί το πόσο οικουμενικά ασήμαντο είναι αυτό το γεγονός. Βέβαια, το έχει κάνει καταπληκτικά ο Bruegel στον πίνακά του “Η Πτώση του Ικάρου” όπου, σε ένα βουκολικό τοπίο, πρέπει να ψάξεις στο βάθος για να εντοπίσεις δυο πόδια, τον Ίκαρο που βουτάει στο νερό. Όπως όταν σχεδιάζω χώρους φαντάζομαι τις δραστηριότητες των ενοίκων, έτσι και στα παραμύθια σκέφτομαι ιστορίες γύρω από τη ζωή των πρωταγωνιστών –και τους τοποθετώ στον χώρο τους. 

Ως προς την πολυεπίπεδη μακέτα, η τεχνική με τα κομμένα χαρτόνια έχει οδηγήσει πολλές εικόνες σε μια αφαίρεση, όπου συνήθως δεν υπάρχει προοπτική. Είναι δηλαδή επίπεδες, σαν να τις κοιτάς από μπροστά ή από πάνω. Μια αφελής, παιδική προσέγγιση. Η αίσθηση του βάθους επιτυγχάνεται μόνο από το ότι αντικείμενα και φιγούρες είναι μικρότερες στο φόντο. Και, ναι, πολλοί χαρακτήρες εμφανίζονται σαν μαύρες σιλουέτες, για να πλαισιώσουν την εικόνα ή να δοθεί έμφαση σε ό,τι είναι σημαντικό. 

"Ένα κίτρινο φύλλο"

Η εικόνα διαμορφώνει τη φαντασία. Όταν ζωγραφίζεις, σκέφτεσαι ότι οι εικόνες θα ζωντανέψουν στη φαντασία των παιδιών;

Το ελπίζω. Αν και πάντα υπάρχει το πρόβλημα ότι, όταν αποτυπώνεις κάτι χάνεται η μαγεία. Πόσες φορές δεν έχεις ακούσει “Καλή η ταινία, αλλά όχι σαν το βιβλίο...” Άλλη δύναμη έχουν οι εικόνες που φτιάχνει το μυαλό. Αλλά άντε να δώσεις στα παιδιά, και κυρίως στα μικρά παιδιά, βιβλία χωρίς εικόνες. Βλέπω τα δικά μου παιδιά, θυμάμαι τον εαυτό μου πιτσιρικά. Όταν ο πατέρας μου μας διάβαζε το κείμενο, κολλούσα πάνω στις εικόνες. Η ιστορία γινόταν πιο πιστευτή κι έφτιαχνα με το μυαλό μου τις υπόλοιπες σκηνές, εκείνες που περιγράφονταν, αλλά δεν ήταν εικονογραφημένες. 

"Ο Μπουφές" (Παλαιοπωλείο Μαρτίνος, 2014)

Η εικόνα ασκεί μιας μορφής διαπαιδαγώγηση. Μπορεί μέσα από το έργο ενός εικονογράφου να καλλιεργηθεί στο παιδί η ευαισθησία απέναντι στα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου;

Α, τώρα μου βάζεις δύσκολα. Τη διαπαιδαγώγηση ως προς τις εικόνες την αντιλαμβάνομαι περισσότερο από την αισθητική πλευρά. Τα παιδιά να είναι σε θέση να εκτιμήσουν μια καλή εικονογράφηση, όπως αργότερα θα μπορούν να εκτιμήσουν την τέχνη. Και φυσικά, τα παιδιά πρώτα έλκονται από βιβλία με ποιοτική εικονογράφηση και κατόπιν διαβάζουν (ή τους διαβάζουν) το κείμενο.

Μια εικόνα μπορεί να περάσει πολλά μηνύματα: ένα συναίσθημα, μια ατμόσφαιρα. Αλλά συνήθως η ανάγνωσή της σχετίζεται με τις αντιλήψεις του καθενός. Σίγουρα υπάρχουν εικόνες που μπορεί να αφυπνίσουν τα παιδιά αναφορικά με τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου, αλλά κρύβονται και παγίδες. Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος, προκειμένου να περάσεις κάποιο μήνυμα, να γίνεις διδακτικός, αντί να αφήσεις τον αναγνώστη να φτάσει μόνος του στα μηνύματα που θέλεις να αποδώσεις. Αυτό ισχύει τόσο για τις εικόνες όσο και για τα κείμενα.

Πιστεύεις ότι η παιδική λογοτεχνία πάσχει από διδακτισμό;

Νομίζω ότι πότε πότε πάσχει. Πολλά παιδικά βιβλία γίνονται διδακτικά, συχνά με πολύ άμεσο, μασημένο τρόπο. Κείμενα που τελικά δεν δίνουν στο παιδί την ευκαιρία να βγάλει από μόνο του τα συμπεράσματα περί αξιών. Θυμάμαι μια συλλογή με τους Μύθους του Αισώπου που είχαμε μικροί, όπου στο τέλος κάθε μύθου έγραφε με μεγάλα γράμματα "ΗΘΙΚΟ ΔΙΔΑΔΓΜΑ: μπλα μπλα μπλα". Σαν τις λύσεις στα σταυρόλεξα. Αυτό μάλιστα, τίμιο. Το έμμεσο, που τελικά δεν είναι έμμεσο, το βρίσκω προβληματικό. Από την άλλη, δεν έχω τη συνταγή. Πάντα κάτι προσπαθώ να πω με τις εικόνες ή τις λέξεις, αλλά δεν είμαι σίγουρος πως το πετυχαίνω. Μπορεί να βγαίνει κάτι άλλο, διαφορετικό. Ας  βγάλει ο καθένας το δικό του συμπέρασμα, το δικό του δίδαγμα... Ελπίζω πως όλα κάπου θα συγκλίνουν.

"Παραμύθια με την Ξένια" 

Υπάρχουν αρκετά “παιδικά” βιβλία που συγκινούν περισσότερο τους ενήλικες παρά τα παιδιά. Το βιβλίο σου Μπαμπά να πάρουμε σκύλο αντί για μυρμήγκι; ξεχώρισε, πάντως, για την ειλικρίνεια και το χιούμορ του. 

Για την ιστορία Μπαμπά να πάρουμε σκύλο αντί για μυρμήγκι; κάποιοι φίλοι μου είπαν πως απευθύνεται κυρίως σε μεγάλους. Ίσως να έχουν δίκιο. Δεν ήταν αυτός ο στόχος μου. Αλλά δεν ήταν και κάτι που με απασχόλησε, ομολογώ. Ο τίτλος είναι μια φράση της κόρης μου όταν ήταν έξι. Ήθελε κατοικίδιο και της είχα πει φαίνεται –το είχα ξεχάσει– ότι έχουμε πολλά μυρμήγκια στην κουζίνα και θα μπορούσε να πάρει ένα και να το βγάζει βόλτα στο πάρκο, και γελούσαμε. Αργότερα λοιπόν προσπάθησα να γράψω μια ιστορία γι' αυτό. Και να μπω στη θέση του παιδιού. Παράλληλα όμως, το ζούσα και από τη θέση του γονέα. Με μια δόση υπερβολής.  Πιστεύω, για να υποστηρίξω το βιβλίο, πως ανάλογα με την ηλικία έχεις και μια διαφορετική ανάγνωση της ιστορίας. Και πραγματικά ευχαριστώ τις εκδόσεις Μάρτης που με εμπιστεύτηκαν και το αγκάλιασαν, γιατί θέλει και λίγη τόλμη για να το υποστηρίξεις. Σκύλο, επειδή θα αναρωτιέσαι, δεν έχουμε αποκτήσει πάντως. Ακόμα.

Art Athina 2018

Ποια είναι η θέση του βιβλίου στον σύγχρονο ψηφιακό κόσμο; Πώς βλέπεις το μέλλον του;

Α, πονεμένη ιστορία. Και το λέω εγώ, που διάβαζα ελάχιστα όταν ήμουν παιδί. Μόνο κάτι Μίκυ Μάους στις διακοπές που, να πω την αλήθεια, τα βαριόμουν κιόλας. Aλλά ήταν της μόδας, τα διάβαζαν οι φίλοι μου. Βλέπω τα παιδιά σήμερα. Πού να διαβάσουν; Αν βρουν οθόνη μπροστά τους, δεν ξεκολλάνε. Έχει και τα καλά του υποθέτω. Ας πούμε, το πλούσιο λεξιλόγιο από την τόση πληροφορία. Τα υπόλοιπα καλά του τα ψάχνω.  Θέλω να πιστεύω όμως πως τα καλά βιβλία, οι προσεγμένες εκδόσεις, έχουν ακόμα τη γοητεία τους και για τα παιδιά. Στο κρεβάτι, πριν σβήσει το φως το βράδυ, αν το συνηθίσουν, είναι η τέλεια συντροφιά. Πολύ ρομαντικό, ε;

Έχεις κάτι καινούργιο στα σκαριά;

Λοιπόν, τίποτα και κάτι. Τους τελευταίους μήνες ασχολήθηκα με την συμμετοχή μου στην Art Athina 2019, με την γκαλερί αγκάθι-κartάλος[5]. Οι εκδόσεις Μάρτης έχουν κανονίσει μερικές παρουσιάσεις του βιβλίου με το μυρμήγκι σε κάποια βιβλιοπωλεία, που αν και ντρέπομαι, μου κάνει πολύ κέφι. Έχω ένα παραμύθι που είναι έτοιμο, γραμμένο και εικονογραφημένο, κι έχω γράψει άλλες δύο μικρές ιστορίες. Όλα προς συζήτηση είναι. Έχω όμως, ευτυχώς, και κάποιες οικοδομές που τρέχουν, και οφείλω να τους δώσω προτεραιότητα. Αυτή είναι η δουλειά μου άλλωστε. Την εικονογράφηση θέλω να τη βλέπω σαν χόμπι. Να με ξεκουράζει και να διασκεδάζω.

***

[1] Φίλιππος Φωτιάδης,  Ζαφείρης Κοντοπίθαρος, Μίλητος, Αθήνα 2011.
[2] Ξένια Καλογεροπούλου, Παραμύθια με την Ξένια, Μάρτης, Αθήνα 2016.
[3] Φίλιππος Φωτιάδης, Μπαμπά, να πάρουμε σκύλο αντί για μυρμήγκι;, Μάρτης, Αθήνα 2019.
[4] Μιχάλης Μουλάκης, Ένα κίτρινο φύλλο, Ίκαρος, Αθήνα 2017.
[5] Η έκθεση Art Athina 2019 θα πραγματοποιηθεί στο Ζάππειο Μέγαρο και θα διαρκέσει από τις 13 έως τις 16 του Σεπτέμβρη. 
[6] Για το έργο του Φίλιππου Φωτιάδη ρίξτε μια ματιά εδώ.