Υπόθεση Τουλάγεφ

"Ήρωες χθες, σκουπίδια σήμερα.  Αυτή είναι η διαλεκτική της Ιστορίας." 

Στη Σοβιετική Ένωση ο εμφύλιος πόλεμος τελειώνει με την επικράτηση του Στάλιν και από τα τέλη της δεκαετίας του 1920  Κομμουνιστικά Κόμματα διαγράφουν τους τροτσκιστές από το σώμα των μελών τους. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, λίγο πριν από την έναρξη του Β' Παγκοσμίου πολέμου, ξεκινά η Τρομοκρατία εναντίον της αριστερής αντιπολίτευσης και πολλοί παλιοί μπολσεβίκοι -πρωτεργάτες της Ρωσικής Επανάστασης- εξορίζονται ή εκτελούνται. "Κατάρα στους σκεπτικιστές, τους ολιγόπιστους, όσους τρέφουν κρυφά στον κόρφο τους το φαρμακερό φίδι της αντιπολίτευσης!" Σ' αυτή τη σκοτεινή περίοδο εντάσσει ο Βικτόρ Σερζ την ιστορία του μυθιστορήματός του "Υπόθεση Τουλάγεφ", σε μια προσπάθεια να μιλήσει για την προσωπική του εξορία, τις Δίκες της Μόσχας, την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, τις εκκαθαρίσεις στις οποίες κατέφυγε το σταλινικό καθεστώς εκτελώντας κι εξαφανίζοντας χιλιάδες μπολσεβίκους.

Μπορεί να οικοδομούμε πάνω σε πτώματα, αλλά οικοδομούμε. 

Ο σύντροφος Τουλάγεφ δολοφονείται ένα βράδυ στη Μόσχα. Στο πρώτο από τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου - ένα εκπληκτικό κείμενο για τον άνθρωπο και τη δικαιοσύνη, που θα μπορούσε να στέκει και ως αυτοτελές διήγημα - ο αναγνώστης παρακολουθεί τη δολοφονία του ανώτατου στελέχους του Κόμματος. Μια δολοφονία που διαπράττεται σχεδόν τυχαία. Μια παρόρμηση, μια στιγμή έξαψης στη ζωή ενός ανθρώπου που για πρώτη φορά στη ζωή του κράτησε στα χέρια του ένα κολτ. 

Την επόμενη ημέρα ανακοινώνεται στις εφημερίδες "ο πρόωρος θάνατος του συντρόφου Τουλάγεφ", αλλά δεν υπάρχουν ένοχοι. Και από τη στιγμή που δεν υπάρχουν, πρέπει να κατασκευαστούν.  Γίνονται εξήντα επτά συλλήψεις μέσα στις πρώτες τρεις μέρες, ανακρίσεις που κρατούν έως και εξήντα ώρες. "Από την τριακοστή πέμπτη ώρα και μετά ο άνθρωπος χάνει κάθε υπόσταση, γίνεται μια άψυχη κούκλα με πονεμένη σάρκα και ξεχειλωμένα ρούχα". Στον κατάλογο των υπόπτων καταγράφονται τρεις χιλιάδες άτομα που λόγω "βεβαρημένου παρελθόντος" θα μπορούσαν να ενοχοποιηθούν. 

Ο ανώτατος Επίτροπος Ασφαλείας, ονόματι Έρχοφ, στέλνει εκτατοντάδες ανθρώπους στο εκτελεστικό απόσπασμα, αλλά φαίνεται αναποτελεσματικός στην υπόθεση Τουλάγεφ και το Κόμμα τού προτείνει να ξεκουραστεί σε μια ολογοήμερη εκδρομή. Μετά την επιστροφή του, συλλαμβάνεται και ο ίδιος. 

Τελικά, ο μηχανισμός του Κόμματος καταλήγει σε τρεις υποψηφίους ενόχους. Ο Ρουμπλιόφ, μέλος του συνδικάτου συγγραφέων, διανοούμενος και πιστός ιδεολόγος, είναι ο πρώτος συνωμότης που κατασκευάζει το σύστημα. Συλλαμβάνεται τη στιγμή που απολαμβάνει το φεγγαρόφωτο στην ταράτσα του σπιτιού του, ενώ τις ώρες της φυλάκισής του αντλεί θάρρος από τους φανταστικούς διαλόγους που κάνει με τη σύντροφό του. Η πορεία του είναι προδιαγεγραμμένη: από την κατασκευασμένη συνωμοσία στην ανάκριση, τη καταναγκαστική ομολογία, τον βασανισμό, την ατιμωτική εκτέλεση. Πιστός στις ιδέες του, σκεπτικιστής απέναντι στην ηγεσία. Άλλωστε, κατά την άποψή του πιστοί στο Kόμμα έχουν απομείνει μόνο ιεροεξεταστές και δήμιοι. Την ίδια τύχη έχει και ο Μακέγεφ, χωρικός που μετατρέπεται σε ανώτατο στέλεχος, και ο Ρύζικ, που πεθαίνει στη φυλακή από απεργία πείνας, φέρνοντας το Κόμμα σε εξαιρετικά δύσκολη θέση.

Οι παλιοί κομματικοί απέφευγαν ο ένας τον άλλο, για να μην κοιταχτούν στα μάτια, να μην πουν αισχρά ψέματα καταπρόσωπο από κατανοητή δειλία, να μη σκαλώσουν στα ονόματα συντρόφων που έχουν εξαφανιστεί, να μην εκτεθούν σφίγγοντας κανένα χέρι, να μην το έχουν βάρος στη συνείδησή τους που δεν το έσφιξαν. Μάθαιναν, ωστόσο, τις συλλήψεις, τις εξαφανίσεις, τις περίεργες αναρρωτικές άδειες, τις δυσοίωνες μεταθέσεις, σκόρπιες κουβέντες από τις μυστικές ανακρίσεις, απαίσιες φήμες. 

Ο Ρουμπλιόφ περιμένει τον θάνατο στο κελί του αηδιασμένος για τους ανωτέρους του, αλλά ευγνώμων για το παρελθόν του. Απαντά στην Κεντρική Επιστροπή ότι όλη του η ζωή ως την ημέρα της φυλάκισής του ανήκε στο Κόμμα, όσο άρρωστο και ξεφτιλισμένο κι αν υπήρξε αυτό. Ότι η σκέψη και η συνείδησή του δεν υπάρχουν εκτός Κόμματος. Ότι παραμένει πιστός στο Κόμμα, ό,τι κι αν είναι, ό,τι κι αν κάνει. Δέχεται να πεθάνει, αρκεί να μη φανεί στους Δυτικούς πως ο σοβιετικός μηχανισμός χολαίνει. Στο δικό του κελί, ο σύντροφος Ρύζικ ονειρεύεται τη στιγμή που το αίμα που χύθηκε θα φέρει καρπούς και οι καρποί θα είναι αρκετά ώριμοι για να γίνει μια νέα επανάσταση. 

Δεν μπορείς να κάνεις τους σπόρους στο χώμα να φυτρώσουν γρηγορότερα. Αντιθέτως, μπορείς να τους σκοτώσεις, αλλά δεν μπορείς (αυτή είναι μια καθησυχαστική βεβαιότητα) ούτε να τους σκοτώσεις παντού, ούτε να τους σκοτώνεις πάντα, ούτε να τους σκοτώνεις τελείως. 

Πόση αλήθεια υπάρχει στα λόγια των ηρώων; Τι συνέβη πραγματικά στις δίκες των Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν; Ήταν τόσο επικίνδυνοι οι λενινιστές μπολσεβίκοι ώστε, πέρα από την εξόντωση του σώματός τους, έπρεπε να λασπωθεί η υπόστασή τους με τη στάμπα του προδότη; Είχε δίκιο ο Σερζ όταν προειδοποιούσε πως η Ιστορία δεν ξεμένει ποτέ από κόλπα και το χειρότερο είναι πάντα μπροστά; 

Όσο παράλογο κι αν μοιάζει, όση φρίκη και αν προκαλεί η ανάγνωσή του, η "Υπόθεση Τουλάγεφ" είναι ένα αισιόδοξο μυθιστόρημα. Και αυτό ακριβώς το διαχωρίζει από το "Μηδέν και το άπειρο", με το οποίο τόσο πολύ συγκρίθηκε. Είναι αισιόδοξο γιατί δεν προτείνει ως λύση τον πολιτικό αναχωρητισμό. Κάθε άλλο. Παρουσιάζεται στον αναγνώστη ένα ευρύ πανόραμα της ρωσικής ζωής και ιστορίας, του επιτρέπεται να διεισδύσει στη δομή και τις απαρχές του συστήματος, το οποίο όμως δεν κρίνεται -απλά περιγράφεται. Ο αφηγητής δεν είναι δικαστής που καθίζει τους ήρωες στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Δεν υπάρχουν ήρωες και αντιήρωες, αθώοι και ένοχοι. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η Ρωσική Επανάσταση δεν οδήγησε στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Αντίθετα, κινήθηκε ενάντια στους πιο ισχυρούς εκπροσώπους της, σφετερίστηκε τα μαρξιστικά ιδανικά και οδήγησε σε μια αιμοδιψή δικτατορία. Παρόλα αυτά, ο Σερζ παραμένει ένας ρομαντικός υποστηρικτής του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού.

Φέτος, εκατό χρόνια μετά τη Ρωσική Επανάσταση, γίνεται προσπάθεια όχι μόνο να αποδειχθεί ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του καθεστώτος, αλλά και να ταυτιστεί με ολοκληρωτισμούς που εκκίνησαν από διαφορετικές αφετηρίες. Αν δεν είχαν μεσολαβήσει τα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης, πώς θα ήταν σήμερα ο κόσμος; 

Οπωσδήποτε χειρότερος.

Την ώρα που χανόμαστε δεν κάνουμε τον απολογισμό μιας καταστροφής, μαρτυρούμε το εύρος μια νίκης που ήρθε πάρα πολύ νωρίς σε σχέση με το μέλλον και απαίτησε υπερβολικά πολλά από τους ανθρώπους. 

*** 

 Βικτόρ Σερζ, Υπόθεση Τουλάγεφ (μτφρ. Τιτίκα Δημητρούλια), SCRIPTA, Αθήνα 2008.