Αυτός που έσπασε τις βιτρίνες

 

Κάθε ανησυχία του νου και της ψυχής για κάτι που θέλει να κάνει ένας άνθρωπος 

η ψυχιατρική επιστήμη το λέει τρέλα. 

Η επιστήμη έχει δίκιο: Όλοι οι άνθρωποι είναι τρελοί. 

Κείνοι που δεν έχουν καμιά ανησυχία για τίποτα δεν είναι τρελοί, δεν είναι όμως και άνθρωποι.

Στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου υπήρξαν λογοτέχνες που δεν εντάχθηκαν ποτέ στο πάνθεον της Γενιάς του '30. Άγνωστοι στο ευρύ κοινό, έζησαν και δημιούργησαν στη σκιά των μεγάλων. 

Αναρχοσοσιαλιστής, ντανταϊστής, αντισυμβατικός, ο Γιώργης Ζάρκος κινούνταν πολύ μακριά από τα στερεότυπα της εποχής του. Ανένταχτος μέχρις εσχάτων, έδρασε κατά μόνας και αντιμετώπισε περισσότερες διώξεις και βασανισμούς από ό,τι οι οργανωμένοι σύντροφοί του. Η πολιτική κάλυψη μιας συλλογικότητας ήταν παρηγοριά που ουδέποτε ανέχτηκε. 

Στα τέλη της δεκαετίας του '30, στο φιλολογικό παράρτημα της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας ο Πυρσός δημοσιεύει διήγημα του Ζάρκου με την υπογραφή άλλου. Ο Κωστής Παλαμάς, υπεύθυνος της φιλολογικής στήλης, αγνόησε τις διαμαρτυρίες του λογοτέχνη, ενώ η Ακαδημία αρνήθηκε να ασχοληθεί με το θέμα. Όσο ο Ζάρκος διαμαρτυρόταν για τη λογοκλοπή, τόσο μεγαλύτερους μπελάδες έχει να αντιμετωπίσει. Φυλακίζεται, προπηλακίζεται και, αποφασισμένος να υπερασπιστεί την αξιοπρέπειά του, σπάει τρεις φορές τη βιτρίνα του Πυρσού. 

Πριν σπάσο τα διο τζάμια που τώρα κατηγορούμε έσπασα πρότα το δεξί, μετά μια βδομάδα το αριστερό κε μετά 15 μέρες κε τα διο μαζί. 

Με είχανε κλεισμένο στο υπόγειο οι άνθρωποι της εταιρείας και με χτύπαγε με τη φαρδιά του λουρίδα ένας αστυφύλακας, με την πόρπη έξω, στην πλάτη. Έσφιγγα με λύσσα τα δόντια. Δεν το 'νιωθα καθόλου το ξύλο. Αργότερα βέβαια πόναγα. Ένα μήνα στη φυλακή κοιμόμουνα με την κοιλιά, γιατί η πλάτη μου ήταν πρησμένη. 

Στο πλαίσιο της καταστολής των ιδεών και της δράσης του Ζάρκου, οι μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου ακολουθούν μια συνήθη πρακτική: τον εγκλεισμό του κατηγορούμενου στο Δημόσιο Ψυχιατρείο. 

Εἰς περίπτωσιν καθ' ἥν εὐρεθῆ οὗτος ὅτι δέν εἶναι ψυχοπαθής καί δέν δύναται νά ἐγκλεισθῆ ὁριστικῶς εἰς Δημόσιον Ψυχιατρεῖον...

Αφού έχει υποστεί κλοπή πνευματικής του ιδιοκτησίας από τον Πυρσό, ο λογοτέχνης αντιμετωπίζει πολιτικές και δικαστικές διώξεις, αλλεπάλληλες συλλήψεις, ξυλοδαρμούς, πεντάμηνη φυλάκιση και -μετά από συνεννόηση των εκδοτών με τη Γενική Ασφάλεια- δίμηνο εγκλεισμό σε θάλαμο μανιακών. 

Στη μαρτυρία του Ζάρκου, σκιαγραφείται η διαπλοκή του ψυχιατρικού συστήματος με την Ασφάλεια, τη Δικαιοσύνη και τον εκδοτικό μηχανισμό του Πυρσού. Παρά τις αντιδράσεις των θεραπόντων γιατρών πως η εισαγωγή ήταν παράτυπη και το εισιτήριο που είχε εκδώσει το υπουργείο Υγιεινής άκυρο, ο Ζάρκος δεν γλίτωσε. Η περίπτωσή του μαρτυρά τη στενή συνεργασία των διωκτικών αρχών με το Δημόσιο Ψυχιατρείο, που λειτουργούσε σαν κρατητήριο και διοικούνταν από την αστυνομία, με προϊσταμένη αρχή το υπουργείο Εσωτερικών. Σε μια εποχή που ασθένεια και εγκληματικότητα ταυτίζονται, ταυτίζονται και οι πρακτικές αντιμετώπισής τους. Θεράποντες ιατροί γίνονται μεσολαβητές σε μια νομική υπόθεση που δεν συνάδει με την ιδιότητα και τον θεσμό που εκπροσωπούν, ενώ οι κατασταλτικές πολιτικές  δεν περιορίζονται στην ποινικοποίηση ιδεών και ενεργειών, αλλά προχωρούν στην ιατρικοποίησή τους, με τη συναίνεση των λειτουργών της ψυχικής υγείας. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να προστατεύσει το κράτος την κοινωνία από τους "διαφορετικούς", είτε πολιτικά μαχόμενοι ήταν είτε τρελοί;

Η μαρτυρία του Ζάρκου έχει αξία ακριβώς γιατί αναδεικνύει τη λειτουργία ενός θεραπευτηρίου ως σωφρονιστηρίου κοινωνικά αντιφρονούντων και όχι ψυχικά ασθενών. Επιπλέον, περιγράφει τις άθλιες συνθήκες στέγασης, σίτισης, υγιεινής και νοσηλείας του ασύλου, καταλογίζοντας ευθύνες στην πολιτεία για την αναλγησία της απέναντι στους ψυχικά πάσχοντες. 

Θα 'τανε προτιμότερο να τους τουφεκίζανε τους ανίατους τρελούς παρά να τους τυραννούνε, ένα ή δύο ή τρία χρόνια, μέχρι που τους πεθαίνουνε... ο κόσμος νομίζει ότι πεθαίνουνε μοναχοί τους, η αλήθεια όμως είναι πως το κράτος τους δολοφονεί με τον πιο άτιμο τρόπο που μπορεί να γίνει μια δολοφονία. 

Όποιος μπαίνει στο ίδρυμα δεν αποκτά την ιδιότητα του ασθενούς, αλλά του έγκλειστου. Εκτός από το ξύλο, δεν εφαρμόζεται καμία θεραπεία. 

Τη στεναχώρια, αυτοί εδώ μέσα, τη λένε τρέλα. Ρωτάνε κάθε τόσο: "Πώς είναι ο τάδε ασθενής; Ησύχασε ή στεναχωριέται;"

Ας σημειωθεί πως οι περισσότεροι από τους εργαζόμενους του Ψυχιατρείου ήταν πρώην τρόφιμοι που "γιατρευτήκανε" και παρέμειναν  στο άσυλο ως φύλακες ή νοσοκόμοι με ανύπαρκτα εργασιακά δικαιώματα και εξωφρενικά χαμηλές μισθολογικές απολαβές. 

***

[1]  Για την ιστορία της τρέλας ρίξτε μια ματιά εδώ. 

[2] Δημήτρης Γ. Υφαντής, Αυτός που έσπασε τις βιτρίνες. Γιώργης Ζάρκος: 54 μέρες εγκλεισμού στο Δημόσιο Ψυχιατρείο Αθηνών, Άγρα, Αθήνα 2020.