Χαμένοι στη μετάφραση

Λοιπόν, για πείτε μου, με το χέρι στην καρδιά, σας έχει ποτέ αποκαλέσει κανείς "διαβολικό μαλακιστήρι";  Μήπως σας έχει ευχαριστήσει ποτέ κανείς για "όλο το σεξ"; Όταν δεν είστε και πολύ καλοί ή καλές σε κάτι, αλλά πού και πού τα καταφέρνετε, λέτε πως "έχετε τις στιγμές σας"; Όχι, ε; Ας ξαναπροπαθήσω. Όταν κάτι σας αιφνιδιάζει, αναρωτιέστε "τι το γαμημένο έγινε"; Αν ζούσατε στην Αμερική του Μεσοπολέμου, "θα αφήνατε το ουίσκι ελεύθερο";

Το ξέρετε πως σε γνωστό (και πολύ καλό) λογοτεχνικό βιβλίο αμερικανού συγγραφέα τα "Buffalo Gals" μεταφράστηκαν σε "κορίτσια των βουβαλιών"; Γιατί, Παναγίτσα μου; Δεν ξέρω πώς πρέπει να αποκαλέσουμε τις χορεύτριες των μπαρ και χαμαιτυπείων του Μπάφαλο, αλλά πάντως ούτε βουβάλες ήταν, ούτε κορίτσια των βουβαλιών. Είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν βουβάλια στα μπαρ του Μπάφαλο. 

Έχετε παρατηρήσει πως η φράση "στο τέλος της ημέρας" από κει που σήμαινε "το βραδάκι", "μετά το απόγευμα", "μετά το τέλος της δουλειάς", ή κάτι τέτοιο τελοσπάντων, τώρα σημαίνει κάτι σαν το "στο κάτω κάτω της γραφής"; Το λέει και ο πρωθυπουργός μας.  Το έχουμε σχεδόν συνηθίσει, όπως συνηθίσαμε και το ρήμα "επικοινωνώ" να γίνεται αίφνης μεταβατικό, και τώρα οι υποψήφιοι των εκλογών μάς επικοινωνούν τα μηνύματά τους. 

Δεν είναι καινούργια όλα αυτά. Μόνο που τελευταία τα "διαμαντάκια" της μετάφρασης έχουν αρχίζει να επηρεάζουν αισθητά τον τρόπο που μιλάμε. Ίσως και τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Ήταν που ήταν δύσκολο να συνεννοηθείς με τους ανθρώπους, αν αρχίσουν να μιλούν σε μεταφρασμένα ελληνικά, καήκαμε. 

Το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν γνωρίζουμε τη γλώσσα από την οποία μεταφράζουμε, αλλά ότι δεν έχουμε αίσθηση της ροής, τη μουσικότητας, και της λειτουργίας μπορώ να πω, της μητρικής μας. Διότι πώς αλλιώς είναι δυνατό να εξηγήσουμε φράσεις όπως: "ακατάλληλος καθώς ήταν λόγω του χαρακτήρα του να δουλεύει από την Ανατολή ως τη Δύση του ηλίου", που συνάντησα πρόσφατα σε ένα μεταφρασμένο βιβλίο μαζί με κάμποσες άλλες, πολύ πιο ακατανόητες; Στα αγγλικά είναι πολύ συνηθισμένη η φράση "shitty life", αλλά έχω την εντύπωση πως στα ελληνικά δεν γκρινιάζουμε για τη "σκατένια ζωή" μας, αλλά την "κωλοζωή" ή κάτι τέτοιο. 

Βέβαια, υπάρχουν λέξεις και φράσεις σε πολλές γλώσσες κόσμου που είναι εξαιρετικά δύσκολο να μεταφραστούν.  Δεν ξέρω πώς θα μεταφράζαμε το "hygge" από τα δανέζικα ή το γιαπωνέζικο "wabi sabi", αλλά σίγουρα θα υπάρχει κάποιος τρόπος να το πούμε χωρίς να παρεξηγηθούμε. Το ξέρετε πως οι Ιάπωνες έχουν μια λέξη που σημαίνει το παιχνίδισμα που κάνουν οι ακτίνες του ήλιου μέσα στις φυλλωσιές των δέντρων, oι Άραβες μια λέξη για την ποσότητα του νερού που χωρά στη χούφτα μας και οι Σουηδοί για το δεύτερο ή τρίτο γέμισμα της κούπας με καφέ; Μάλιστα, πριν από μερικά χρόνια είχε κυκλοφορήσει στα αγγλικά ένα πολύ ενδιαφέρον και συμπαθητικά εικονογραφημένο βιβλίο της Ella Frances Sanders που αναφερόταν ακριβώς σε τέτοιου είδους λέξεις. 

Ωραίο το κέφι, το μεράκι, το παλικάρι -ξέρετε, όλες αυτές οι λέξεις που δείχνουν πόσο έξω καρδιά είμαστε εμείς οι Έλληνες- αλλά, όπως έμαθα πρόσφατα, στα γιαπωνέζικα υπάρχει ρήμα που σημαίνει "να ξυπνάς πολύ νωρίς το πρωί, ακριβώς πριν τραγουδήσει το πρώτο πουλάκι ". Καλό, ε; Τι να δείχνει άραγε αυτό για τους Ιάπωνες; Τι τύποι είναι; 

Αυτά τα ολίγα για τη μετάφραση. Ευτυχώς, υπάρχουν περιπτώσεις που η φαντασία και ευρηματικότητα του μεταφραστή τον μετατρέπει σε αληθινό δημιουργό. Έναν μοναδικό ποιητή που ταξιδεύει από γλώσσα σε γλώσσα. Η μετάφραση του σαιξπηρικού έργου Love labour's lost σε Αγάπης αγώνας άγονος από τον Βασίλη Ρώτα παραμένει κορυφαία. Η Έφη Τσιρώνη έδωσε στο μυθιστόρημα  του Ντέιβιντ Λοτζ Deaf Sentense τον εξαιρετικά εύστοχο τίτλο Ανήκουστος βλάβη, βρίσκοντας για ένα λογοπαίγνιο το απόλυτο αντίστοιχό του. Στις Τερπινοήσεις  (Dibertinventos) του Ουμπίδια, ο Νίκος Πρατσίνης πέτυχε μια αριστουργηματική σύνθεση λέξεων, τόσο ταιριαστή στο ισπανικό της πρότυπο! 

Μακάρι τέτοια παραδείγματα να αβγατίσουν και να μην πάψουμε ποτέ να χαιρόμαστε την καλή μεταφρασμένη λογοτεχνία. Ο μεταφραστής μέσα από το κείμενο μάς συστήνει έναν καινούργιο κόσμο. Ας μας τον συστήσει στη γλώσσα μας. 

***

[1] Η εικονογράφηση της ανάρτησης είναι από τα βιβλία της Ella Frances Sanders Lost in translation και Speaking in tongues. 

[2] Άλλο ένα κείμενο για τη μετάφραση εδώ. 
[3] Για το βιβλίο της Ella Frances Sanders Lost in translation ρίξτε μια ματιά εδώ.