Ολίγα τινά περί μετάφρασης

“Love's labour's lost”

“Αγάπης αγώνας άγονος” (Μετάφραση: Βασίλης Ρώτας)

“Xαμένος κόπος της αγάπης” (Μετάφραση: Κοινή λογική)

“Της εργασίας χαμένη αγάπη του” (Μετάφραση: Google translate)

Redmer Hoekstra

Να ένα παράδειγμα του πώς μετάφραση από μετάφραση διαφέρει. Και του πώς τελικά η μετάφραση δεν είναι ένα, αλλά άπειρα κείμενα. Υπάρχουν μεταφραστές (ή “μεταφραστές”) που μεταφέρουν το κείμενο σε μια γλώσσα ακατανόητη, την οποία ίσως νομίζουν ότι γνωρίζουν, ίσως τη θεωρούν και μητρική τους. Εκείνη, όμως, παραμένει ακατανόητη. Υπάρχουν και μεταφραστές που αγαπούν και ακούνε με σεβασμό τη γλώσσα τους και όλες τις γλώσσες. Εξάλλου, εξ ορισμού διαγλωσσική και πολυγλωσσική είναι η διαδικασία κάθε μετάφρασης. Τηρουμένων των αναλογιών, αυτοί θα μπορούσαν να θεωρηθούν έως και δημιουργοί. Η μετάφραση του σαιξπηρικού “Love labour's lost” σε “Αγάπης αγώνα άγονο” από τον Βασίλη Ρώτα είναι ίσως η πιο πετυχημένη μετάφραση τίτλου στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων. Οι λέξεις που επιλέχθηκαν, οι παρηχήσεις, το ισοσύλλαβο και τριμερές σχήμα, και τόσες ακόμη γλωσσικές αρετές, χαρίζουν μια καλαίσθητη, καλλιτεχνική, αψεγάδιαστη απόδοση στα ελληνικά.

Δεν έχω εντρυφήσει στις διάφορες θεωρίες μετάφρασης, δεν είμαι μεταφράστρια, και απλά αναρωτιέμαι τι σημαίνει τελικά καλή μετάφραση και τι καλός μεταφραστής. Ο Τέλλος Άγρας, περίπου έναν αιώνα πριν, υποστήριζε πως ο μεταφραστής πρέπει να σκοτώσει πρώτα τον εφηβικό του ενθουσιασμό, ύστερα να ταπεινώσει το εγώ του και, τέλος, να λειτουργήσει σαν υπεύθυνος μαθητής. Να μαθητεύσει στο κείμενο που κλήθηκε να μεταφράσει. Άραγε φτάνει αυτό;

Ο μεταφραστής είναι πράγματι μαθητής. Είναι μαθητής της γλώσσας από την οποία μεταφράζει, αλλά οφείλει να είναι και άριστος γνώστης, ίσως δάσκαλος της γλώσσας στην οποία μεταφράζει. Ένας καλός μεταφραστής πρέπει πρώτιστα να γνωρίζει ελληνικά, να τα ακούει, να τα τραγουδά, να γνωρίζει την ελληνική λογοτεχνία αλλά και την τέχνη του ελληνικού λόγου. Από το δημοτικό τραγούδι μέχρι την αργκό της συνοικίας.

Αν δεν είχαμε ανακαλύψει τους μεταφραστές, ένα πολύ μεγάλο μέρος της παγκόσμιας λογοτεχνίας και των λογοτεχνών που αγαπήσαμε θα μας ήταν άγνωστο. Δεν γνωρίζουμε όλοι ρωσικά, ιαπωνικά, ισπανικά, ιταλικά, πορτογαλικά, για να μπορούμε να διαβάζουμε τα αριστουργήματα αυτών των λογοτεχνιών από το πρωτότυπο. Γιατί ο μεταφραστής δε μεταφέρει απλώς ένα κείμενο σε μια άλλη γλώσσα. Συστήνει και έναν λογοτέχνη, μια χώρα, έναν τρόπο ζωής, έναν κόσμο στο αναγνωστικό κοινό της χώρας του. Μεγάλη ευθύνη.

Αναρωτιέμαι λοιπόν αν η μετάφραση, πέρα από απόδοση του έργου σε μια άλλη γλώσσα, αποτελεί και ένα είδος ερμηνείας ή προσωπικής έκφρασης και κατάθεσης. Η εικονογράφηση, για παράδειγμα, αποτελεί απόδοση και ερμηνεία μιας ιστορίας από την πλευρά του εικονογράφου. Συμβαίνει το ίδιο και με τη μετάφραση ενός κειμένου; Συμβαίνει το ίδιο και με τη γλώσσα ή τις γλώσσες; Η ζωγραφική κατά καιρούς δημιούργησε πρότυπα για το καλό και το κακό, την ομορφιά και την ασχήμια. Η μετάφραση αφήνει χώρο στο μεταφραστή να καταθέσει άποψη για τη γλώσσα και την αισθητική της; Πόση ελευθερία επιλογών μάς παρέχει τελικά η γλώσσα; Και πόσο αυτό συνδέεται ή απομακρύνεται από τη θέση του Τέλλου Άγρα; Πόσο συνειδητά ο μεταφραστής κινείται ανάμεσα στις λέξεις, στις φράσεις, στους τρόπους, στα “ύφη”; Τελικά, νομίζω πάλι για εικονογράφηση μιλάμε.

Redmer Hoekstra

Πολλοί μεταφραστές, συχνά μάλιστα λογοτέχνες-μεταφραστές, άφησαν στα μεταφράσματα το προσωπικό λογοτεχνικό τους στίγμα. Πού οριοθετούνται και πώς αλληλοδιεισδύουν ο παπαδιαμαντικός ελληνισμός και ο ντοστογιεφσκικός ρεαλισμός σ' αυτές τις πρώτες μεταφράσεις του μεγάλου Ρώσου κλασικού; Καλώς μετεωρίζεσαι ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο κόσμους; Και στο άλλο άκρο, της μη λογοτεχνίας, της προχειρότητας και της κακοτεχνίας, τι σόι αμερικάνικο τουρλού μάς σερβίρεται στις λογής αποδόσεις ταινιών, τηλεοπτικών προϊόντων, βιβλίων (κα)μίας χρήσης; Παγκοσμιοποίηση, ευτέλεια και τέχνη του λόγου δημιουργούν χαρμάνια άλλοτε γλυκά και εύπεπτα, κι άλλοτε ξινόπικρα που δεν καταπίνονται με τίποτα...

Μια έννοια μπορεί να αποδοθεί με αμέτρητους διαφορετικούς τρόπους. Λέξεις, εικόνες, κινήσεις, χρώματα. Και στον καθέναν απ' αυτούς ενυπάρχουν αμέτρητες επιλογές. Άλλες αποδίδουν την έννοια πιο πιστά, άλλες λιγότερο πιστά, άλλες με τρόπο συμβατικό, άλλες ρηξικέλευθα. Η επιλογή είναι ενδεικτική ενός κόσμου. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η έννοια πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό.

Τελικά, αν η μετάφραση είναι ένα παιχνίδι (χωρίς να είναι “παιχνιδάκι”), δεν ξεχνάμε ότι τα παιχνίδια έχουν και κανόνες. Γι' αυτό και είναι διασκεδαστικά. Αν κλέβουμε για να φτάσουμε πρώτοι στο τέλος, θα έχουμε κερδίσει την πρωτιά σε μια ανούσια παρτίδα. Είναι όμορφο να παίζουμε με το λόγο, τις ιστορίες, τη γλώσσα. Με τη σωστή χρήση των εργαλείων του παιχνιδιού, και με σεβασμό στους συμπαίκτες μας, δηλαδή τους αναγνώστες.

***

[1] Το κείμενο γράφτηκε για το The Language Project.