Τι να κάνουμε;

Ένα λογοτεχνικό μανιφέστο της ρωσικής ιντελιγκέντσιας

Pavel Fedotov

Το μυθιστόρημα του Νικολάι Τσερνισέφσκι "Τι να κάνουμε;" εκδίδεται στη Ρωσία το 1863 και γίνεται μανιφέστο στα χέρια της επαναστατικής νεολαίας της εποχής. Σε μια πρώτη ανάγνωση, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια συνηθισμένη ιστορία αγάπης: Ο Λοπουχόφ, φοιτητής της ιατρικής, ερωτεύεται μια φτωχή κοπέλα, τη Βέρα Πάβλοβνα, και της προτείνει να κάνουν έναν εικονικό γάμο για να τη γλιτώσει από την αυστηρότητα του σπιτιού της. Η συμβίωση τους κάνει να αγαπηθούν. Όταν ο Λοπουχόφ αντιλαμβάνεται ότι η Βέρα  ερωτεύεται τον οικογενειακό τους φίλο Κιρσάνοφ, οργανώνει την εικονική του αυτοκτονία και φεύγει στο εξωτερικό για να τους επιτρέψει να αφήσουν το συναίσθημά τους να ανθίσει ελεύθερα, χωρίς τύψεις και ενοχές. Οι ερωτευμένοι παντρεύονται, ο Λοπουχόφ επιστρέφει μετά από χρόνια, επίσης παντρεμένος, και τα δύο ζευγάρια ζουν μαζί. 

Σημαντική προσωπικότητα στο έργο αποτελεί ο Ραχμέτοφ, ένας αριστοκράτης που αρνείται την ταξική του καταγωγή. Ένας "ταξικός αποστάτης" που προσπαθεί να συνηθίσει τον εαυτό του στις κακουχίες της καθημερινότητας των εξαθλιωμένων. Ένας ήρωας-μάρτυρας, που θυσιάζεται στο όνομα μιας Ιδέας. Στο μυθιστόρημα πρωταγωνιστούν "θετικοί ήρωες": προσωπικότητες που αυτοπραγματώνονται μέσα από την αυτοθυσία (Ραχμέτοφ), απλοί, καθημερινοί άνθρωποι  που μάχονται την κοινωνική αδικία (Πάβλοβνα). Ωστόσο, στους πρωταγωνιστές αυτού του μυθιστορήματος δε συναντάμε ακόμη τη στεγνότητα των ηρώων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Οι ήρωες του Τσερνισέφσκι ονειρεύονται, έχουν φαντασία, πόθους και πάθη, δεν είναι μονοδιάστατοι. Τα έργα της ρωσικής ιντελιγκέντσιας, στην οποία ανήκε ο συγγραφέας, μπορεί να μην υπήρξαν ιδεολογικά ανόθευτα, αλλά δε λειτούργησαν σε στενά πλαίσια εξυπηρέτησης κομματικών γραμμών και συμφερόντων.

Vyacheslav Kalinin, "Muscovite bohemians"

Αν ένα μυθιστόρημα κρίνεται ή πρέπει να κρίνεται αποκλειστικά και μόνο για τις λογοτεχνικές του αρετές, τότε μπορεί το Τι να κάνουμε; του Νικολάι Τσερνισέφσκι να μην  είναι ένα καλό μυθιστόρημα. Είναι όμως ένα μυθιστόρημα που καλό είναι να διαβάσει κανείς. Γιατί να είναι καλό να διαβάσει κανείς ένα όχι και τόσο καλό μυθιστόρημα; 

α) Γιατί τις ελλείψεις του τις παραδέχεται και ο ίδιος ο συγγραφέας: 

Το περιεχόμενο της αφήγησης είναι ο έρωτας, κεντρικό πρόσωπο είναι η γυναίκα, αυτό είναι καλό, ακόμα κι αν η αφήγηση αυτή καθαυτή είναι κακή. [...]

Αν ήθελα να συνθέσω εντυπωσιακές συγκρούσεις, θα έδινα στην κατάσταση αυτή μία θεαματική λύση. Αλλά στη συγκεκριμένη υπόθεση δεν υπήρξε τέτοια λύση. Αν ήθελα να σας δελεάσω με μυστήριο, δε θα καθόμουνα τώρα να λέω ότι δε συνέβη κάτι τέτοιο. Γράφω όμως χωρίς δεσμεύσεις, γι' αυτό και λέω εκ των προτέρων: θεαματικές συγκρούσεις δε θα υπάρξουν, η κατάσταση θα διευθετηθεί χωρίς θύελλες, κεραυνούς και αστραπές. 
 

β) Για την επίδραση που άσκησε στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής του.

Το Τι να κάνουμε; θεωρήθηκε στους κύκλους της ρωσικής ιντελιγκέντσιας βιβλίο εφάμιλλο με το Κεφάλαιο του Μαρξ. Ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Ναμπόκοφ συνομίλησαν μ' αυτό, ενώ άλλοι, όπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι ο Λένιν, εξέφρασαν το θαυμασμό τους. "Μια ατμόσφαιρα σεβάσμιας λατρείας δημιουργήθηκε γύρω από το Τι να κάνουμε. Διαβαζόταν όπως διαβάζονται τα τελετουργικά εκκλησιαστικά  βιβλία -κανένα βιβλίο του Τουργκένιεφ ή του Τολστόι δεν είχε ποτέ δημιουργήσει παρόμοια εντύπωση", γράφει ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ στο Δώρο.

Lissitzky, "The New Man"

γ) Για το νέο κόσμο που ευαγγελίζεται.

Ο Τσερνισέφσκι στο έργο του οραματίζεται μια μελλοντική, δικαιότερη κοινωνία, όπου η γυναίκα τοποθετείται σε θέση απολύτως ισότιμη με εκείνη του άντρα. Εκεί ο άνθρωπος θα είναι ελεύθερος να απολαμβάνει τις χαρές της ζωής, τη δουλειά, το φαγητό, το πιοτό, το κορμί, είτε είναι άντρας είτε είναι γυναίκα. Αυτή η ελευθερία δεν μπορεί να πραγματωθεί παρά μόνο σ' έναν κόσμο μακριά από τις αστικές συμβάσεις συμβίωσης,  σε μια σοσιαλιστική, κοινοβιακή κοινωνία. 

Οι ήρωες του μυθιστορήματος είναι φορείς αυτού του οράματος, το σηκώνουν στις πλάτες τους, το διδάσκουν με το παράδειγμά τους, το εφαρμόζουν στη ζωή τους και περιμένουν αισιόδοξα την εποχή που άνθρωποι σαν κι αυτούς δε θα αποτελούν πια την εξαίρεση, αλλά τον κανόνα. Δεν έχουν το ηθικό βάρος και την τραγικότητα των ηρώων του Ντοστογιέφσκι, δε ρέπουν προς την καταστροφή, δεν τους έλκει το σκοτάδι. Παραμένουν στο φως.

δ) Για να έρθει ο αναγνώστης σε επαφή με ένα δείγμα ρωσικής "στοχαστικής πεζογραφίας".

Στη λογοτεχνία σημαντικότερο δεν είναι το τι, αλλά το πώς. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια βιβλία που έμειναν στην ιστορία της λογοτεχνίας όχι για το πώς είπαν κάτι, αλλά για το τι ήταν αυτό. Η πλοκή τους υπήρξε υποτυπώδης, υποτάχτηκε στο περιεχόμενο, στην ιδέα που υποστήριξε ο συγγραφέας. Στα ελληνικά γράμματα, για παράδειγμα, σ' αυτή την κατηγορία εντάσσονται Το ταξίδι μου του Γιάννη Ψυχάρη, ο Παπατρέχας του Αδαμάντιου Κοραή και άλλα τέτοια. Λογοτεχνήματα-σταθμοί, αν και με αμφισβητήσιμη καλλιτεχνική αξία. 

Bezbozhnik, "Atheist or The Godless"

ε) Για τον Λοπουχόφ.

Ο Λοπουχόφ λέει:

"Καλύτερα να πεθάνω παρά να απαιτήσω, όχι να απαιτήσω, ούτε καν να επιτρέψω ο άνθρωπος αυτός να κάνει οτιδήποτε για μένα που δε θα του είναι παρά ευχάριστο. Καλύτερα να πεθάνω, παρά να επιτρέψω ο άνθρωπος αυτός να ζοριστεί με οποιονδήποτε τρόπο εξαιτίας της αγάπης του για μένα".

***

Πιστεύεται ότι ο έρωτας είναι ένα αίσθημα που προκαλεί ταραχή [...] η ταραχή στον έρωτα δεν είναι ο έρωτας, η ταραχή είναι μια ανησυχία μήπως και κάτι δεν είναι όπως θα έπρεπε, ενώ αυτός καθαυτός ο έρωτας είναι κάτι χαρούμενο και ξέγνοιαστο. 

***

Πόσες φορές την ημέρα γευματίζετε; Μία. Θα είχε κανείς να σας προσάψει κάτι, αν αρχίζατε να τρώτε δύο; Πιθανότατα όχι. Γιατί δεν το κάνετε αυτό; Φοβάστε μήπως στεναχωρήσετε κάποιον; Το πιθανότερο είναι ότι απλώς δεν έχετε ανάγκη κάτι τέτοιο. Κι ωστόσο το φαγητό είναι ένα πράγμα ευχάριστο. Αν όμως σας κατέβει η ιδέα ή η οδυνηρή επιθυμία να φάτε δύο φορές, θα σας απέτρεπε από αυτό ο φόβος ότι θα στεναχωρήσετε κάποιον; Όχι. Αν κάποιος στεναχωριόταν γι' αυτό ή σας το απαγόρευε, θα αρχίζατε να κρύβεστε, θα αρχίζατε να τρώτε ό,τι να 'ναι, θα λερώνατε τα χέρια σας επειδή θα τα βουτάγατε παντού βιαστικά, θα λερώνατε το φόρεμά σας γιατί θα τα κρύβατε στις τσέπες σας. Εδώ το θέμα δεν αφορά καθόλου την ηθική ή την ανηθικότητα, αλλά μόνο αν είναι καλό πράγμα το λαθραίο.

Οι ήρωες του Τσερνισέφσκι αγαπούν τον άλλο γι' αυτό που είναι και δεν επιχειρούν να τον αλλάξουν. Αντιμετωπίζουν την αλλαγή των χαρακτήρων ως βιασμό και ρήξη. Σέβονται το δικαίωμα του ανθρώπου στο απαραβίαστο της εσωτερικής ζωής. Αντιλαμβάνονται τα μυστικά ως θησαυρούς. Όλοι επιζητούν στη ζωή να έχουν μια γωνίτσα, όπου δεν τρυπώνει κανείς. Όπως ακριβώς ένας έφηβος επιζητά το δικό του δωμάτιο. Παρόλα αυτά, ακόμη και σήμερα παραμένει ακατόρθωτο για τον άνθρωπο να κατανοήσει, και ακόμα περισσότερο να αποδεχτεί, τις ιδαιτερότητες του άλλου. Εξακολουθούμε να φανταζόμαστε τους γύρω μας ανάλογα με τον δικό μας χαρακτήρα, δεν πάψαμε να φοβόμαστε την ελευθερία.

Ο Λένιν έλεγε για τον Τσερνισέφκι πως ήταν ο μοναδικός πραγματικά μεγάλος ρώσος συγγραφέας που κατάφερε να παραμείνει πιστός στο επίπεδο ενός ολοκληρωμένου φιλοσοφικού υλισμού. Σημαντικό μέλος της "ρωσικής ιντελιγκέντσιας", ο Τσερνισέφσκι δεν περιορίστηκε στη λογοτεχνική συγγραφή και κριτική. Οι προβληματισμοί και οι μελέτες του έχουν εντυπωσιακό εύρος και περιλαμβάνουν σημαντικές οικονομικές αναλύσεις σχετικά με την κατάσταση της Ρωσίας την εποχή της κατάργησης της δουλοπαροικίας. Ωστόσο, από αποστροφή προς το ακαδημαϊκό κατεστημένο της εποχής του, αρνήθηκε την πανεπιστημιακή καριέρα και προτίμησε το επάγγελμα του δημοσιογράφου. 

Anton Mariinsky, "History of the Russian intelligentsia"

Ο Τσερνισέφσκι υποστήριζε με πάθος πως ο διανοούμενος δεν είναι ένας "περιττός άνθρωπος" που δημιουργεί στο κενό, και η καλλιτεχνική δημιουργία δεν μπορεί ποτέ να μένει αμόλυντη από την πραγματικότητα. Ο διανοούμενος, κατά την άποψή του, πρέπει να εργάζεται για την κοινωνική υπόθεση και να παραμένει προστάτης των "ταπεινών και καταφρονεμένων", να μένει ταγμένος στην πλευρά του θύματος και όχι του θύτη. Απομακρυσμένος από δονκιχωτισμούς, ο διανοούμενος δεν κυνηγά φαντάσματα και ουτοπικές χίμαιρες, αλλά αγωνίζεται στο όνομα της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι διανοούμενοι της ρωσικής ιντελιγκέντσιας -αυτοί που τάχθηκαν στην πλευρά των επαναστατών- επιδιώκουν τη διαφώτιση των μαζών με τον ίδιο τρόπο που οι Διαφωτιστές επιδίωξαν τη διαφώτιση των μοναρχών. Σ΄αυτό το πλαίσιο, ο Τσερνισέφσκι άσκησε σκληρή κριτική στον "ρεφορμιστή" και "φιλελεύθερο" Τουργκένεφ για την παθητικότητα και την ατολμία των μυθιστορηματικών του ηρώων. 

Η άποψη του Τσερνισέφκι για τον παιδαγωγικό ρόλο της λογοτεχνίας και το έργο της πολιτικής διαφώτισης που πρέπει να αναλάβει λειτούργησε σε βάρος της λογοτεχνικότητας του έργου του. Αρκετοί κύκλοι διανοουμένων που ασπάστηκαν παρόμοιες αξίες  -σε εκείνη την εποχή και σε μεταγενέστερες- χαρακτήρισαν τις λογοτεχνικές ελίτ της εποχής τους αλαζονικές και επηρμένες. Ο λογοτέχνης έπρεπε, κατά την άποψή τους, να χαρακτηρίζεται από επαναστατικότητα και αντικομφορμισμό, και κύριο μέλημά του να αποτελεί η δημιουργία "θετικών ηρώων". Ο Τουργκένεφ και ο Τσερνισέφσκι υπήρξαν οι πρώτοι που επιχείρησαν να δημιουργήσουν αυτόν τον νέο επαναστατικό ιδεότυπο στη λογοτεχνία.

***

Νικολάι Τσερνισέφσκι, Τι να κάνουμε; (μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου), Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2013