Μια ανάγνωση της "Κερένιας κούκλας" - Α' μέρος

"Αν ο Μπάιρον που ήταν ωραίος σαν τον Απόλλωνα, μίσησε ολάκερο το ανθρώπινο γένος μονάχα γιατί του έλειπε ένας πόντος από το δεξί του ποδάρι, ο Χρηστομάνος, που είταν άσκημος σαν τις γκαργκούγιες των γοτθικών μητροπόλεων και του έλειπε και το μισό κορμί, είχε περισσότερο δίκιο να είναι γεμάτος κακία και πίκρα ενάντια στη Μοίρα του κ' ενάντια στους άρτιους ανθρώπους. [...]

Είχε όλα τα εξωτερικά και εσωτερικά γνωρίσματα των καμπούρηδων: φαρδειές μασέλες, πεταγμένο πηγούνι, μεγάλα φλογισμένα μάτια, πολλήν εξυπνάδα και πολύ φαρμάκι. Όμως, τι μεγάλη δημιουργική πνοή, πόση ποίηση μέσα σ'αυτό το ελεεινό πήλινο σκεύος!"

Κώστας Βάρναλης

 

 

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος

O Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, αυτός ο δύσμορφος διανοούμενος που η βλάβη στη σπονδυλική του στήλη τον οδήγησε σε πρόωρο θάνατο στα 44 του χρόνια, υπήρξε ξεχωριστή περίπτωση στα ελληνικά γράμματα. Γόνος εύπορης οικογένειας, φοίτησε στη φιλοσοφική σχολή της Βιέννης, ολοκλήρωσε τη διδακτορική του διατριβή στο Ίνσμπουργκ, ασπάστηκε τον καθολικισμό με πρόθεση να άρει το σχίσμα, επιχείρησε να μονάσει, απέκτησε την αυστριακή υπηκοότητα και τον τίτλο του βαρώνου ιππότη, και υπήρξε δάσκαλος της αυτοκράτειρας της Αυστρίας, στην οποία και αφιέρωσε το Βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ. Μετά από δέκα χρόνια παραμονής στη Βιέννη επέστρεψε στην Ελλάδα, στράφηκε στο θέατρο και ίδρυσε την, πρωτοποριακή τότε, Νέα Σκηνή.

Η "Κερένια κούκλα"

Σημαντικό έργο του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου υπήρξε η "Κερένια κούκλα". Αιρετικό για την εποχή του, τόσο για τη δημοτική γλώσσα, που προτιμήθηκε και στοίχισε στο έργο πολλές εκδοτικές περιπέτειες, όσο και για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο έρωτας, που προκάλεσε την κοινωνική κατακραυγή και τον καθωσπρεπισμό της εποχής.

Όλες τις περιπέτειες του κειμένου και του δημιουργού του, τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκε από την κριτική, αλλά και τα αισθητικά ρεύματα με τα οποία συνομίλησε παρουσιάζει η Αγγέλα Καστρινάκη στη μελέτη της "Σαν τις μυγδαλιές" - Ιδέες και σύμβολα στην Κερένια κούκλα, που συμπληρώνει την έκδοση του κειμένου από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και εγκαινιάζει τη σειρά "Παλαιά κείμενα, νέες αναγνώσεις". 

Η υπόθεση

Πρωταγωνιστές του κειμένου ένα νεαρό ζευγάρι, ο Νίκος και η Βεργινία. Ο Νίκος, νέος γεμάτος ομορφιά και ζωή, ανταποκρίνεται πλήρως στα στερεότυπα για τον άντρα, που με την ορμητική του δύναμη γονιμοποιεί το θηλυκό. Η Βεργινία, από την άλλη, φιλάσθενη. Μια αποτυχημένη εγκυμοσύνη την έχει ρίξει στο κρεβάτι, το χρώμα του προσώπου της όλο και ξεφτίζει, γίνεται ωχροκίτρινη, ώσπου η θεία της της στέλνει τη Λιόλια, για να τη φροντίσει. Εκείνη έχει όλα τα καλά της νιότης. Ένα κορίτσι όλο μοσχοβολιά, με "χείλη κόκκινα και υγρά, μισανοιγμένα, σαν ανθόφυλλα".

Σε κάθε της αναπνοή τα κουμπάκια σπαράζανε μέσα στις κουμπότρυπές τους, σάμπως τα στηθάκια της τ' άγουρα να ωρίμαζαν εκεί, μπροστά στα μάτια του και να γυρεύανε να κάμουνε φτερά να πετάξουν...

Ο ερχομός της Λιόλιας δρα ως καταλύτης, και είναι αυτός που οδηγεί τη Βεργινία στη ζήλεια, στο μαρασμό και, τελικά, στο θάνατο. Μετά το θάνατό της, η Λιόλια και ο Νίκος θα παραμείνουν ζευγάρι, θα παντρευτούν, για να αποφευχθεί η έκθεση του κοριτσιού στην κοινωνία, η Λιόλια θα μείνει έγκυος, αλλά το παιδί που θα γεννηθεί δε θα θυμίζει σε τίποτα εκείνη. Θα είναι ίδιο με τη νεκρή Βεργινία, ωχροκίτρινο, σαν κερένια κούκλα. 


Αθηναϊκό μυθιστόρημα ή ηθογραφία;

Πολλοί χαρακτήρισαν το έργο ηθογραφικό, άλλοι ως "το πρώτο αθηναϊκό μυθιστόρημα". Είναι αναμφίβολλα και τα δύο. Εδώ, η πόλη αντικαθιστά το χωριό και περιγράφεται πολύ γλαφυρά χάρη στην οξεία παρατηρητικότητα του αφηγητή.

Ο Υμηττός, σαν κανένας υπναράς τρελός (που 'χει τον ύπνο του για τρέλα), πλαγιασμένος με τις πλάτες γυριστές, με μιαν ατέλειωτη γαλήνη γαλάζια κι ισκιερή στο ξάπλωμά του. Και κάτου, τα βουναλάκια του Βατραχονησιού και του Σταδίου μ' ένα κομμάτι απ' το μαρμαρένιο φέγγος, με λίγη πρασινάδα στον Αρδηττό, πάνω από το Μετς [...]
 
Η Αθήνα έχει τα χάλια της, αλλά παρουσιάζεται όμορφη, ακόμα και στις πιο άσχημες γωνιές της. Οι περιγραφές των τόπων αποτελούν άρτια δείγματα αισθητισμού. Η δε περιγραφή της παλιάς αθηναϊκής αποκριάς είναι μια σκηνή εκπληκτική, που πήρε τα εύσημα και από την κριτική. Ο Χρηστομάνος παρουσιάζει γραφικά τις φτωχογειτονιές της Αθήνας. Δεν έχει την κοινωνική ευαισθησία του ανάλογης καταγωγής σοσιαλιστή Θεοτόκη. 

Σκυλιά γάβγιζαν. Κότες κακαρίζανε μεσ' απ' τις αυλές - τόσο κοντά που θάρρευε κανείς πως ήτανε μέσα στην κάμαρη, κάτω απ' το κρεβάτι. Καμιά φορά έφτανε η φωνή κανενός γαϊδάρου, καθώς περνούσε πέρα, κατά του Μακρυγιάννη [...]

"Ερωτικό" μυθιστόρημα;
Διαβάζουμε και στη μελέτη της Αγγέλας Καστρινάκη πως το ερωτικό τρίγωνο είναι συνηθισμένο θέμα στο έργο του Χρηστομάνου, αλλά δεν είναι αυτό που καθιστά ξεχωριστό το μυθιστόρημα. Είναι ο έρωτας, που παρουσιάζεται σαρκικός, υψηλός, ιερός κι ανθρώπινος συνάμα. Η Λιόλια κάνει έρωτα με το Νίκο, έναν παντρεμένο άντρα, και η πράξη τους όχι μόνο δεν κινεί ζητήματα ηθικής -όπως θα γινόταν για παράδειγμα σ' ένα μυθιστόρημα του Ξενόπουλου-  αλλά κάνει τη φύση να ανθίσει, παρουσιάζεται ως χείμαρρος που συνεπαίρνει τα σώματα των δύο νέων αλλά και ως έκφραση του θείου· μεγαλειώδης και μικρή ταυτόχρονα, όπως και η ανθρώπινη φύση. Εδώ δε δίνεται έμφαση στο εμπόδιο -παρόλο που υπάρχει κι αυτό- αλλά στην ολοκλήρωση, πράγμα που δε συμβαίνει στην ελληνική πεζογραφία ως τα τότε. Δικαιωματικά δίνεται στο έργο ο χαρακτηρισμός του "πρώτου ερωτικού μυθιστορήματος", με την έννοια ότι ο έρωτας δεν παρουσιάζεται ως ψυχοπαθολογικό ή ως κοινωνικό φαινόμενο, αλλά ως δύναμη και ορμή φυσική. Ο Χρηστομάνος "έχει απαλλάξει τους ήρωες από τους γονείς τους, έχει απαλλάξει το ερωτικό θέμα από τα κοινωνικά του βαρίδια και αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του στην ανάδειξη του ακατανίκητου συναισθήματος". Βέβαια, όση συμπάθεια κι αν δείχνει ο αφηγητής προς τους ήρωές του, το ασθενές βρέφος, που είναι καρπός του έρωτά τους, δεν παύει να αποτελεί μια τιμωρία.

Η αντίστιξη ρεαλισμού και συμβολισμού
 

Είτε ερωτικό είτε αθηναϊκό μυθιστόρημα, η "Κερένια κούκλα" αποτελεί σίγουρα δείγμα συμβολιστικής γραφής. "Ο συμβολισμός είναι η ανταπόκριση του εδώ προς το επέκεινα, η αντιστοιχία του φθαρτού προς το αιώνιο, η ετοιμότητα να διακρίνει κανείς παντού σημάδια, υπαινιγμούς μιας άλλης πραγματικότητας" σημειώνει η Αγγέλα Καστρινάκη. Πράγματι, ο αισθητισμός του αφηγητή είναι σαφής. Επιμένει στις φωτοσκιάσεις, τις αποχρώσεις, τα χρώματα. Όλα μοιάζουν με μια ζωγραφική σύνθεση όπου η ανοιξιάτικη Λιόλια αντιπαρατίθεται στη θαμπή Βεργινία.  
Η "Κερένια κούκλα" δεν αποτελεί μια απλή ερωτική ιστορία, αλλά ένα ταξίδι σε αιώνια και αρχετυπικά σύμβολα. Και, αλήθεια, τι είναι ο έρωτας, παρά η αιώνια ιδέα, το σύμβολο, η αρχή, η μοναδική στιγμή που ο άνθρωπος κερδίζει την αθανασία του;

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Η Κερένια κούκλα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2013