Δωδεκαήμερον

Την παραμονή των Χριστουγέννων αρχίζει επισήμως το λεγόμενο δωδεκαήμερο. Σύμφωνα με μύθους και παραδόσεις που διατηρούνται σε πολλά μέρη της Ελλάδας, πρόκειται για τις δώδεκα μέρες παραμονής των καλικάντζαρων στη γη. Ανεβαίνουν στις 24 του Δεκέμβρη και παραμένουν μέχρι και τα Θεοφάνεια.

Παραδόσεις για ξωτικά, αερικά, νεράιδες και καλικαντζάρους έχουν πολλοί λαοί.

Σε πολλά χριστουγεννιάτικα παραμύθια, ακόμα και πιο σύγχρονα, οι καλικάντζαροι κάνουν την εμφάνισή τους. Αναφέρονται έτσι, γενικά και αόριστα. Τους φανταζόμαστε κάπως σαν πονηρά διαβολάκια που χώνονται στις κουζίνες των νοικοκυράδων και σκαρώνουν ζαβολιές. Είναι κακά πνεύματα και δεν αγαπούν τους ανθρώπους, αλλά στις ιστορίες εμφανίζονται μάλλον ως αστεία και ζωηρά πλάσματα.

Οι καλικάντζαροι, ή παγανά, έχουν μεγάλα αυτιά και ουρές και μοιάζουν κάπως με πιθηκοειδή. Μόνο που τα πόδια τους είναι αλογίσια, γαϊδουρινά ή τραγίσια. Το χρώμα τους είναι σκούρο καφέ. Έχουν πυκνό τρίχωμα και φοβούνται δυο πράματα: τον παπά και τη φωτιά. Ζουν στο κουκούτσι της γης. Πάνω της είναι χτισμένος ο κόσμος, όπου ζουν οι άνθρωποι. Όλο το χρόνο ασχολούνται με το πριόνισμα του χοντρού κορμού του δέντρου, που με τα κλαριά και τη φυλλωσιά του κρατά τη φλούδα της γης. Μόλις φτάσει η παραμονή των Χριστουγέννων, η φλούδα είναι έτοιμη να βουλιάξει και οι άνθρωποι να γκρεμοτσακιστούν. Σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, η Παναγία φέρνει στον κόσμο το Χριστό, που με την καλοσύνη του στεριώνει τη γη και δεν αφήνει τον κόσμο να χαθεί. Οι άνθρωποι, για να γιορτάσουν το χαρμόσυνο γεγονός, πλένουν, καθαρίζουν, φτιάχνουν γλυκά. Οι καλικάντζαροι αντιλαμβάνονται τη φασαρία που γίνεται πάνω από τα κεφάλια τους και ανεβαίνουνε στη γη να δουν τι τρέχει. Δεν αφήνουν τους ανθρώπους σε χλωρό κλαρί. Τους πειράζουν, τους χορεύουν στο ταψί, τους στέλνουνε στο μύλο ενώ το σιτάρι είναι αλεσμένο, χώνονται μέσα στα ζυμάρια, μαγαρίζουν τα γλυκά, χτυπάνε την καμπάνα της εκκλησίας και γυρίζουν τα φύλλα στο βιβλίο του παπά. Ώσπου, ανήμερα των Θεοφανείων, εμφανίζεται ο παπάς με την αγιαστήρα του, χώνονται στο κουκούτσι τους και φτου κι απ' την αρχή... 

Στην εικόνα αριστερά, που είναι έργο του ζωγράφου Π. Τέτση και μπορεί να τη βρει κανείς στο βιβλίο του Θάνου Βελλουδίου, "Αερικά, ξωτικά και καλικάντζαροι", απεικονίζεται η εμφάνιση των καλικαντζάρων στους Αέρηδες, στην Πλάκα, την παραμονή της γέννησης του Χριστού. Μπορεί να διακρίνει κανείς τον Ιωσήφ, τη Θεοτόκο, το θείο βρέφος και τους μάγους. Λίγο παρακάτω ένας ναύτης, ένας σμηνίτης κι ένας φαντάρος χορεύουν όσο ο λατερναντζής παίζει τη λατέρνα και ένας ακόμη άντρας χτυπά το ντέφι. Τη στιγμή που μια γυναίκα πηγαίνει να πάρει νερό με τη στάμνα της από το πηγάδι, ξεπηδά από μέσα ο πρώτος καλικάντζαρος. Άλλωστε, τα αερικά και οι νεράιδες αγαπούν το νερό και συχνάζουν σε βρύσες, πηγάδια, ρέματα και πηγές. Η γυναίκα σαστίζει, ενώ οι υπόλοιποι καλικάντζαροι συνεχίζουν το ροκάνισμα στον πυρήνα της γης. Στην εικόνα η τεχνοτροπία της βυζαντινής ζωγραφικής συνδυάζεται με αυτήν της λαϊκής τέχνης.

Το βιβλίο του Βελλουδίου είναι θησαυρός. Αν και δεν υπήρξε ακαδημαϊκός ή λαογράφος, το έργο του αποτελεί μια τεκμηριωμένη μελέτη των ελληνικών παραδόσεων που σχετίζονται με τους καλικάντζαρους και συνοδεύεται από πίνακες καταξιωμένων ζωγράφων, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Φώτης Κόντογλου, ο Νίκος Χατζηκυριάκος - Γκίκας. 

Ο Βελλούδιος αρχικά παραθέτει όλα τα ονόματα με τα οποία είναι γνωστοί οι καλικάντζαροι σε διάφορα μέρη της Ελλάδας - Καλκανθρωπίσματα, Καρκατζέλια, Κρούσματα, Καλκάδες, Τζόγες - και κατόπιν παρουσιάζει τους καλικαντζάρους  έναν-έναν: το Θαλασσομάχο, που θυμίζει το θεό Ποσειδώνα, τον Ψιλοβελώνη, που είναι ψιλός σαν μακαρόνι, το Μεσονύχτη, που πειράζει αυτούς που γυρίζουν στους δρόμους τις νύχτες, το Μαντρακούκο με τη χοντρή μύτη, τον Τραγοπόδη, τον Πρισκομούρη, που έχει το πρησμένο πρόσωπο, τον Τρικλοπόδη και άλλους πολλούς.

Στο βιβλίο μαθαίνουμε πώς προφυλάσσεται ο άνθρωπος από τη δράση των καλικαντζάρων: 

Στις παραμονές των Χριστουγέννων ο καλός νοικοκύρης, στα χωριά, σφάζει το γουρούνι του, για να ετοιμάσει το κρέας και τα λουκάνικά του. Τρυπάει την καρδιά του χοίρου με ένα πηρούνι και για δικαίωση, ας πούμε, των φυτών που έτρωγε το γουρούνι, κόβει τη μουσούδα του και τη χώνει στο χώμα. Στο συκώτι του σφαχτού βλέπει την τύχη του, κάνει δηλαδή σπλαχνοσκοπία ήπατος, όπως ακριβώς στην αρχαία Ελλάδα. Στο μεταξύ η γυναίκα του έχει γυρίσει όλο το σπίτι και έχει ρίξει σε όλες τις γωνιές, ακόμη και στη μάντρα, αλάτι, για να μην πλησιάσουν οι Καλκάδες. [...] Ύστερα παίρνει από το παραγώνι της καθαρή στάχτη και τη ρίχνει στα δέντρα, για να έχουν ζέστα το χειμώνα και να μην περάσουν από πάνω τους τα Αερικά και τα χαλάσουν. 

Και άλλου πάλι:

Η γριά Βάβω προσέχει μη τυχόν σβήσει η φωτιά, για να έχει ζέστη την ευλογημένη ώρα, που οι καμπάνες της εκκλησιάς του χωριού θα διαλαλήσουν μέσα στη νύχτα τη χαρμόσυνη είδηση. Παίρνει μάλιστα τα μέτρα της για τους Καλικάντζαρους. Βγαίνει έξω και βάζει στη γωνιά της σκεπής [...] φαγώσιμα, ένα πιάτο με λουκάνικα ή κρέας (τσιτσί), και δίπλες ή κουλουράκια, για να χορτάσουν τα Καλκανθρωπίσματα, οι Καλκάδες και να μη θέλουν να μαγαρίσουν όλο το σπίτι. 

Αυτά κι άλλα πολλά μαθαίνουμε από τον Βελλούδιο για το δωδεκαήμερο, που αυτές τις μέρες το γιορτάζουμε. Να σημειώσουμε, τέλος, ότι ο Βελλούδιος ήταν μια ιδιαίτερη προσωπικότητα. Υπήρξε ένας από τους πρώτους αεροπόρους και υπηρέτησε ως αξιωματικός της Αεροπορίας επί 21 χρόνια. Ύψωσε την ελληνική σημαία στην Προύσσα το 1920. Το 1927 και το 1930 πήρε μέρος στις Δελφικές Εορτές των Σικελιανών. Θεωρούσε τον εαυτό του "Φαντασιομέτρη" και ασχολήθηκε με την καλλιτεχνική σύνθεση ποικίλων σουρρεαλιστικών αντικειμένων, που τα φωτογράφιζε ο Ανδρέας Εμπειρίκος και τα εξέδωσε ο συγγραφέας το 1983.  Υπέγραφε μάλιστα και ως "Ελληνευρέτης".

Το βιβλίο του αξίζει να το μελετήσει κανείς. Πέρα από το πληροφοριακό υλικό του, είναι εξαιρετικά καλαίσθητο και εύστοχα εικονογραφημένο. 

Αυτά για τους καλικαντζάρους, και να ΄χουμε το νου μας γιατί μένει ακόμη μια βδομάδα ώσπου να μας αφήσουν ήσυχους.