Τότε που ζούσανε...

Είναι μερικά βιβλία που τα διαβάζεις, τα επιστρέφεις ή τα βάζεις ξανά στο ράφι και μένουν για πάντα εκεί. Είναι άλλα που τα διαβάζεις, τα ξαναδιαβάζεις, συνεχώς σου αποκαλύπτουν κάτι καινούργιο και δεν τα χορταίνεις ποτέ. Είναι και άλλα που λειτουργούν σαν βάλσαμο. Σαν κρασάκι ή μια κουταλιά μέλι που σου γλυκαίνει το λαιμό. Και όποτε για κάποιο λόγο θέλεις λίγο να ζεσταθείς, να γελάσεις,  να θυμηθείς κανένα ωραίο ευτράπελο που υπάρχει μέσα, τα ανοίγεις. Ή τουλάχιστον ρίχνεις μια ματιά στα "υπογραμμισμένα", στις σελίδες που έχεις τσακίσει. Ανάλογα... Ο καθένας έχει τις δικές του αναγνωστικές συνήθειες. Ε, ένα τέτοιο βιβλίο για μένα είναι το Τότε που ζούσαμε του Ασημάκη Πανσέληνου. Μέχρι πρόσφατα ήταν εξαντλημένο στον Κέδρο, αλλά απ' ό,τι είδα έχει επανεκδοθεί και με καινούργιο εξώφυλλο παρακαλώ, σένιο. Δεν το λέω με βεβαιότητα, πληροφορίες από το ιντερνέτ είναι αυτές. Δεν έχει σημασία. 

Το Τότε που ζούσαμε το αγάπησα όσο λίγα βιβλία. Πολλές φορές θυμάμαι ιστορίες από κει μέσα, πολλές φορές γελάω με τ΄ αστεία του. Σ΄ αυτές τις περιπτώσεις δεν είναι η λογοτεχνική αξία που σε συγκινεί. Υπάρχει κι αυτή αλλά δεν είναι εκεί το θέμα. Είναι ο τρόπος που διατυπώνονται οι αναμνήσεις, το χιούμορ, η ατμόσφαιρά μιας άλλης εποχής που, όσο κι αν ήταν δύσκολη, διαβάζοντας εύχεσαι να την είχες ζήσει. Είναι και η ηλικία του συγγραφέα και οι ιδέες του που μας θυμίζουν λίγο τους παππούδες μας. Είναι και όλα αυτά που δεν προλάβαμε να ρωτήσουμε γιατί τους χάσαμε μικροί και νιώθουμε πως απαντιούνται μέσα στο βιβλίο. Είναι κι η Μυτιλήνη τόπος αγαπημένος, είναι όλα αυτά μαζί. 

Τα χρόνια εκείνα, που γίνονται τούτα που γράφω, οι άνθρωποι με όλες τους τις μιζέριες, ζούσαν ξένοιαστοι μ’ έναν τρόπο. Ο ήλιος, ο αγέρας, η βροχή, η παγωνιά και το κάμα, είταν τα κύρια γεγονότα της ζωής τους. Πιστεύαν στον παράδεισο και στην κόλαση, κι η ελπίδα ημέρευε την ψυχή τους και τους εξοικείωνε με το θάνατο. Τώρα που εμείς ανακαλύψαμε την αλήθεια, γέμισε όλη η ζωή κρυάδα και πρέπει να βρούμε ένα τρόπο να καταργήσουμε πάλι το θάνατο. 

Κι αλήθεια πώς κατάφεραν να καταργήσουν το θάνατο άνθρωποι που έζησαν τη Μυτιλήνη να ξεβράζει πτώματα και  να γεμίζει πρόσφυγες το '22, τη δικτατορία του Μεταξά,  την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τη μετεμφυλιακή Ελλάδα και τη χούντα των συνταγματαρχών;

Το Τότε που ζούσαμε εκτός από ένα μαγευτικό βιβλίο αναμνήσεων, εκτός από ένα βιβλίο με συγκλονιστικές μαρτυρίες, με γοητευτική ατμόσφαιρα και με ιδέες τολμηρές και ανατρεπτικές, μας βοηθά σήμερα να θυμόμαστε πως τίποτα στη ζωή δεν μας χαρίζεται – ούτε στους ανθρώπους ούτε στους λαούς – αν δεν πολεμήσουμε και αν δεν αντισταθούμε" αναφέρεται πολύ σωστά στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. 

Ένας τρόπος να νικάς το θάνατο είναι να αγωνίζεσαι. Ένας άλλος είναι οι παρέα, οι φίλοι:

Κι αλήθεια. Τι όμορφο πράμα θα είταν, η ομαδικότητα στη ζωή των ανθρώπων να εκφραζόταν με μικρούς κύκλους μονάχα, συγκροτημένους αυτόματα, με την ελεύθερη προσέγγιση των μελών τους, χωρίς καμιά εξωτερική πειθαρχία και καθοδήγηση; Η παρέα! Αυτή είναι η μόνη ελεύθερη ομάδα, ως τα σήμερα, στη ζωή των ανθρώπων.

Είμαστε νέοι όσο φτιάνουμε φίλους γράφει ο Ασημάκης Πανσέληνος. Λιγοστεύουν οι φίλοι μας και πεθαίνουμε. 

[...] Είναι ο πιο γνήσιος κι ο πιο φυσικός δεσμός η φιλία. Τον φτιάνει η καρδιά μας αδέσμευτη από κάθε επιβολή και υποχρέωση. Στη φιλία πιστεύω και σήμερα όπως πίστευα τότε [...]. Κι αν πικράθηκα κάποτε, είναι φυσικό να πικραίνεσαι από αυτό που πιστεύεις. Στη χαρά και στην ποίηση της φιλίας ξεχνιέται η μοίρα του ανθρώπου, που είναι η μοναξιά και ο θάνατος. 
 

Πολλά ωραία έχει αυτό το βιβλίο. Ιστορίες, σχόλια και κρίσεις για πρόσωπα γνωστά από την Ιστορία, τη λογοτεχνία την πολιτική. Ο Καζαντζάκης, ο Μυριβήλης, ο Βενιζέλος, όλοι περνούν απ' τις σελίδες του. Ειδικά το όσα σχετίζονται με το δικτάτορα Μεταξά είναι πολύ απολαυστικά. Μια κλαις, μια γελάς, μια ανησυχείς  για όσα έχουν συμβεί σ' αυτή τη ρημάδα την Ιστορία. 

Θα είταν ανέντιμο πράμα για έναν άνθρωπο και πολύ περισσότερο για ένα συγγραφέα να αρνηθεί πως γενήκαν εγκλήματα. Όμως, για τα εγκλήματα της ιστορίας φταιν πάντα οι ηγέτες, και τα πληρώνουν πάντα οι λαοί. Και τα μεγάλα της έργα τα φτιάνουν πάντα οι λαοί και τα καρπώνονται οι ηγέτες. Κι η ιστορία του ανθρώπου έχει για κινητήρια δύναμη, ίσαμε σήμερα, το αίμα. Και καθείς θεωρεί έγκλημα μονάχα το αίμα που χύνει ο αντίπαλός του.

Οι σελίδες κυλούν γρήγορα, το βιβλίο το διαβάζεις μονορούφι και σου περνούν διαρκώς απ΄ το μυαλό εικόνες μιας Ελλάδας που χάθηκε. Και μεταξύ μας, καλύτερα ποτέ να μην ξανάρθει. 
 
Ασημάκης Πανσέληνος, Τότε που ζούσαμε, Κέδρος 1974 

Στην εικονογράφηση έργα του John Lovett