Ανατολικά της Δύσης

Σκεφτόμουν πόσο πολύ ήθελα να είμαι σαν το ποτάμι, που δεν είχε μνήμη, και πόσο λίγο σαν τη γη, που δεν μπορούσε ποτέ να ξεχάσει.

Bert Teunissen

Όταν έγινα δεκαοκτώ, μαζί με το δώρο των γενεθλίων μου η γιαγιά η Βασιλική μου χάρισε ένα σταυρωμένο ψηφοδέλτιο του ΚΚΕ. Ήταν σίγουρη πως θα ψήφιζα το Κόμμα, αλλά καθότι μικρή και ανίδεη, μπορεί να μην ήξερα ποιον υποψήφιο βουλευτή να προτιμήσω και να βρισκόμουν σε δίλημμα. Η γιαγιά μου, όμως, σαν πρακτικός νους που ήταν, μας έβγαζε πάντα από τα οικογενειακά και προσωπικά μας διλήμματα. Άλλωστε, διλήμματα δεν επιτρέπονται στην ηθική και τη συνείδηση ενός κομμουνιστή. 

Αν η Βασιλική γινόταν ποτέ μυθιστορηματική ηρωίδα, νομίζω πως θα έμοιαζε κάπως με τον παππού του αφηγητή στο διήγημα "Ανατολικά της Δύσης" του Μίροσλαβ Πένκοφ. 

Στα τριάντα του, ενώ ήταν ήδη τάδε τάδε στο τάδε τάδε τμήμα, ο παππούς γνώρισε τη γυναίκα της ζωής του. Ήταν η κλασική κομμουνιστική ιστορία αγάπης: γνωρίστηκαν σε μια απογευματινή συνεδρίαση του Κόμματος. Η γιαγιά έφτασε καθυστερημένη, μούσκεμα από τη βροχή, κάθισε στη μοναδική κενή θέση, δίπλα στον παππού, και αποκοιμήθηκε στον ώμο του. Εκείνος, αν και δεν ενέκρινε την έλλειψη ενδιαφέροντος από μέρους της για τα ζητήματα του Κόμματος, την ερωτεύτηκε εκεί, επί τόπου από τη μυρωδιά -με την ανάσα της στο λαιμό του. Αφού ξύπνησε συζήτησαν περί αγνών ιδανικών και λαμπρού μέλλοντος, περί του καπιταλιστικού Κακού της Δύσης, περί της στοργικής αγκαλιάς της Σοβιετικής Ένωσης και -το κυριότερο- περί Λένιν. Ο παππούς διαπίστωσε πως οι δυο τους μοιράζονταν το πάθος για το φωτεινό του παράδειγμα, κι έτσι πήγε τη γιαγιά στο Δημαρχείο, όπου και παντρεύτηκαν. 

Bert Teunissen

Η γιαγιά μου η Βασιλική γνώρισε τον παππού μου όταν έφτασε πολιτική πρόσφυγας στην Πολωνία. Είχε κάνει ένα πέρασμα από τη Βουλγαρία, αλλά το Κόμμα την πληροφόρησε πως στην Πολωνία βρισκόταν ο αδερφός της κι έφυγε αμέσως. Ο παππούς, στέλεχος του Κόμματος και δεκαέξι χρόνια μεγαλύτερός της, την παρέλαβε από τον σταθμό του τρένου και της μάθαινε ρώσικα. Κάποιο βράδυ που τους είχε κουράσει η γραφειοκρατική κομματική δουλειά, η Βασιλική αποκοιμήθηκε πάνω από τα "γραφτά" και ο παππούς της χάιδεψε το μάγουλο. Εκείνη ξύπνησε, τον χαστούκισε με όλη της τη δύναμη και λίγο αργότερα τον παντρεύτηκε. Η μαμά μου γεννήθηκε στο πιτς φιτίλι.

Ο παππούς αγόρασε ένα σπίτι στο χωριό ώστε να μπορεί να είναι κοντά στη γιαγιά, και κάθε μέρα στις τρεις το απόγευμα πήγαινε στο μνήμα της, καθόταν δίπλα στην ταφόπλακα, άνοιγε τον Δωδέκατο τόμο των Απάντων του Λένιν και διάβαζε φωναχτά.  

Mihail Kaban Petrov 

Ο Μίροσλαβ Πένκοφ γεννήθηκε στη Βουλγαρία το 1982. Κάτι θα θυμάται από τη σοσιαλιστική του πατρίδα. Αφού ενηλικιώθηκε, μετανάστευσε στις ΗΠΑ, για να σπουδάσει και να έχει μια μάλλον καλύτερη τύχη απ' αυτήν που του υποσχόταν το χωριό του. Στο πρώτο του βιβλίο συγκεντρώνει ιστορίες του τόπου και των προγόνων του. 

"Λοιπόν, ας ηρεμήσουμε τώρα", είπε ο πατέρας. "Δεν υπάρχει λόγος για δάκρυα. Κάθισε. Ας το κουβεντιάσουμε. Τι λόγο έχεις; Τι σου λείπει εδώ; Είσαι δυστυχισμένος; Δεν πεινάς. Έχεις ωραίο δωμάτιο με κομπιούτερ και ίντερνετ". 

Ακόμη περισσότερο από τους γονείς του, η μετανάστευση του αφηγητή δυσαρεστεί τον κομμουνιστή παππού του, ισχυρό υποστηρικτή του παλιού καθεστώτος. "Ο εγγονός μου καπιταλιστής", έλεγε. "Ύστερα από όσα έχω περάσει".

Όταν ο παππούς έμαθε πως έφευγα για σπουδές στην Αμερική μού έγραψε ένα αποχαιρετιστήριο σημείωμα. "Σάπιο καπιταλιστικό γουρούνι", έλεγε το σημείωμα, "να 'χεις καλή πτήση. Με αγάπη, ο παππούς σου". Ήταν γραμμένα σε ένα τσαλακωμένο κόκκινο ψηφοδέλτιο από τις εκλογές του 1991, το οποίο ήταν η κορωνίδα της συλλογής κομμουνιστικών ψηφοδελτίων του παππού και έφερε τις υπογραφές όλων από το χωριό Λένινγκαντ. Συγκινήθηκα που αξιώθηκα τέτοια τιμή, οπότε κάθισα κάτω, έβγαλα ένα χαρτονόμισμα του ενός δολαρίου, και έγραψα στον παππού την ακόλουθη απάντηση: "Κομμουνιστικό κορόιδο, ευχαριστώ για το γράμμα. Φεύγω αύριο και μόλις φτάσω εκεί θα προσπαθήσω να παντρευτώ μια Αμερικάνα το συντομότερο δυνατόν. Θα φροντίσω να κάνω πολλά Αμερικανάκια. Με αγάπη, ο εγγονός σου". 

Bert Teunissen

Τι συγκρατείται στη μνήμη, τι διασώζεται στην οικογενειακή και τι στη μεγάλη Ιστορία; Τι χωρίζει τους ανθρώπους και τι τους ενώνει σε καιρούς διχασμού; Τι μπορεί να αποκαλύψει η ερωτική αλληλογραφία μιας νιότης στο γηροκομείο όπου η παραλήπτρια των επιστολών υπομένει την ασθένεια θύμα της γεροντικής άνοιας; Πώς η αποστροφή συναντά τη νοσταλγία; 

Ο Γκόγκο κι εγώ κλέβουμε πράγματα και τα πουλάμε, κυρίως στον παππού. Μπήκα κρυφά στην αίθουσα βιολογίας και πήραμε το κρανίο που ο δάσκαλός μας χρησιμοποιούσε για τασάκι. Μετά ο παππούς είπε πως τάχα το πούλησε στη μαύρη αγορά σαν αυθεντικό κρανίο από την κομμουνιστική εξέγερση του 1944. Δεν εντυπωσιάστηκε όταν του είπα πως το κρανίο ανήκε στον Τόσκο Αφρικάνσκι, ένα χιμπατζή στον ζωολογικό κήπο της Σόφιας. 

Χιούμορ, απλότητα, ειρωνεία και μια αφήγηση που απομακρύνεται από κλισέ μελοδραματισμούς δίνουν στον Πένκοφ τη δυνατότητα να μιλήσει ουσιαστικά για μεταιχμιακές στιγμές της Ιστορίας. Για ποτάμια που χωρίζουν τον κόσμο της Ανατολής από τον κόσμο της Δύσης, για πανηγύρια που τους ενώνουν, για σταυροδρόμια όπου συναντιούνται ο πόλεμος με τον έρωτα, για την πατρίδα των παιδικών χρόνων και την κομμουνιστική ουτοπία που ξεπουλήθηκε στη μαύρη αγορά, για θρύλους και παραδόσεις που σφυρηλατούν ταυτότητες. Όσο κι αν ταξιδέψουμε, δυσκολευόμαστε να τις αποποιηθούμε. 

***

[1] Μίροσλαβ Πένκοφ, Ανατολικά της Δύσης (μτφρ: Άκης Παπαντώνης), Αντίποδες, Αθήνα 2016. 

[2] Για το έργο του φωτογράφου Bert Teunissen ρίξτε μια ματιά εδώ. Για το πρότζεκτ "Domestic Landscape" εδώ.